舊約書序說
Kū-iok-su Sū-soat
文獻資訊
| 項目 | 資料 |
|---|---|
| 作者 | 陳金然 Tân Kim-jiân |
| 卷期 | 台灣教會公報 |
| 卷期 | 第596卷 |
| 日期 | 1934/11 |
| 頁數 | 6-8 |
白話字（原文數位化）
Kū-iok-su Sū-soat
(Tân Kim-jiân)
(Chiap chêng hō tē 5 bīn)
IV. Kū-iok-su ê poē-kéng
-
11, no. 596, pp. 6-8
-
Siū Hi-lī-nî lâng ê éng-hióng
Tī B. C. tē 4 sè-kí, A-le̍k-san-tāi tuì Má-kî-tùn ê chi̍t kak heng-khí, soà siu-ji̍p tong-sî sè-kài ê toā tè-kok Pho-su ê toā pán-tô͘ (B. C. 332). I tuì tī i só͘ chiàm-niá ê tē, ū ēng kháu-biāu ê chèng-chhek; tuì án-ni Hi-lī-nî ê bûn-hoà phó͘-ki̍p tī ta̍k só͘-chāi; chhim-ji̍p tī ta̍k hong-bīn.
Iû-thài lâng tuì siū-lia̍h í-āu, sì-soàⁿ khiā-khí tī Ai-ki̍p ê kok tē-hng. Chit-tia̍p soàⁿ-soàⁿ tiàm tī Tē-tiong-hái ê iân-hoāⁿ; kî-tiong A-le̍k-san-thài, oá ū 25 bān lâng tī-hia khiā-khí. In chāi-lâi ū chiām-chiām khì-sak ka-tī kok-gú, chóng-sī tuì Hi-lia̍p bûn-hoà ê chìn-ji̍p, soà chiām-chiām ēng Hi-lī-nî ê sio̍k-gú, hóng-sio̍k iā siū put-chí toā ê éng-hióng.
Taⁿ chit pái ê éng-hióng si̍t-chāi bô khah-su tē 1 só͘ kóng “Ka-lâm” kap tē 2 só͘ kóng “Pa-pí-lûn” ê éng-hióng lah! Tuì chit ê Hi-lia̍p bûn-hoà ê éng-hióng: (1) Goā-hêng-tek: kàu-hoē-tek ê peh-sèⁿ, pìⁿ-chiâⁿ siong-gia̍p-tek ê peh-sèⁿ. (2) Lāi-bīn-tek: lu̍t-hoat-tek ê chong-kàu, pìⁿ-chiâⁿ tiat-ha̍k-tek ê chong-kàu. Tuì chit ê sin bûn-hoà ê éng-hióng, ū kiò-chhéⁿ Hi-pek-lâi bîn-cho̍k hit ê teh khùn, su-sek-tek ê thâu-náu (思索的頭腦). In tiat-ha̍k-tek ê te̍k-tiông, kàu taⁿ bô hoat-hui ê û-tē, taⁿ chiū tit-tio̍h lí-sióng ê chhì-kek kap khoân-kéng lah!
Tī-chia chiū ū būn-tê: sī Iû-thài khah chhim, á-sī Hi-lia̍p tiat-ha̍k khah koân? Chiū-sī Mô͘-se kap So͘-kek-tí ê iu-loat būn-tê lah! (Khiā-khí tī Hi-lia̍p bûn-hoà ê lâng, nā sió-khoá ū thâu-náu--ê, chek-sî ē kám-kak-tio̍h chit hō toā būn-tê.)
Tuì chit ê būn-tê ū seⁿ-khí 2 khoán ê hoán-èng, á-sī kóng hoán-tōng:-
(1) Chēng-tek--ê. Tuì chit nn̄g ê bûn-hoà bān-bān ê chiap-chhiok, ū hō͘ Iû-thài lâng chiām-chiām pìⁿ-chò bêng-sióng-tek (瞑想的) tiat-ha̍k-tek, hit ê kiat-kó ū seⁿ-chhut “Tì-huī bûn-ha̍k.”
(2) Tōng-tek--ê. In-uī Iû-thài-kàu siū chin toā ê khún-tio̍k, in ū seⁿ-khí jia̍t-chêng-tek, kông-sìn-tek ê kheng-hiòng, hit ê kiat-kó ū chō-chiâⁿ “Be̍k-sī bûn-ha̍k,” á-sī “Khé-sī bûn-ha̍k.”
(1) Chēng-tek ê hoán-tōng. Chit hō sī si̍t-chāi būn-tê, chóng-sī kiat-kio̍k soà pìⁿ lí-lūn-tek būn-tê khì. Chiū-sī tuì khiā-khí tī Hi-lia̍p bûn-hoà ê tiong-kan, ia̍h teh chò seng-lí hiah ê lâng (Iû-thài lâng) hoat-khí--ê. In kú-kú sit-lo̍h kok-tō͘, put-tek-í tio̍h pàng-sak in ê chèng-tī-tek iá-sim; nā-sī it-poaⁿ sì-soàⁿ ê Iû-thài lâng, chiū ǹg-bāng tuì seng-lí hong-bīn, ē thang moá-chiok in ê iá-sim; m̄-kú chi̍t-bīn ū Mô͘-se ê lu̍t-hoat teh pé-pa̍k in ta̍k hong-bīn ê seng-oa̍h. án-ni nā beh chiâⁿ chò sêng-kong ê si̍t-gia̍p-ka, tek-khak tio̍h kap Hi-lia̍p bûn-hoà thò-hia̍p, tio̍h uî-poē hū-chó͘ thoân-lâi ê sìn-gióng; nā beh sūn-thàn, chū-jiân tio̍h hoán-khòng Hi-lia̍p ê bûn-hoà. Si̍t-chāi sī chi̍t ê lô͘-po̍k bē-ē ho̍k-sāi nn̄g ê chú-lâng lah! In put-sî to teh hoân-hūn “beh cháiⁿ-iūⁿ chiah thang tuì pē kong thoân-lâi ê sìn-gióng lâi tiong-si̍t, koh iā thang chò sêng-kong ê seng-lí lâng ah.” Taⁿ beh cháiⁿ-iūⁿ ho̍k-sāi Siōng-tè soà ho̍k-sāi chîⁿ-châi ah?
Chit ê kiat-kó só͘ seⁿ-chhut--ê, chiū-sī “gâu-lâng” ê si̍t-chè kàu-io̍k; kà-sī tuì Siōng-tè chhut ê tì-huī, lâi chín-kiù hit ê teh bē tit “lo̍h lâu-thui” ê chheng-liân. In ê kà-sī, lóng sī tuì ji̍t-siông seng-oa̍h ê kok hong-bīn só͘ kui-la̍p lâi tit-tio̍h ê “tì-huī,” phó͘-thong sī ēng pēng-hêng ê hêng-sek lâi piáu-hiān ê kek-giân, á-sī kim-giân (Chim 10:1). Tuì in chit hō ê lô-le̍k só͘ seⁿ-chhut--ê, sī “Tì-huī bûn-ha̍k.” Chóng-sī chit ê būn-tê m̄-sī án-ni soah, sī chiām-chiām ná chhim-khek, chāi-lâi sī lu̍t-hoat-tek, chong-kàu-tek; taⁿ in ê ba̍k-chiū soà ǹg tuì ú-tiū bûn-tê[sic.] khí. ū-ê hō͘ chit ê kńg-lo̍h-khì teh bo̍k-bo̍k-siû, (chhin-chhiūⁿ Thoân-tō ê chheh ê kì-chiá); ū-ê toā hùn-chiàn, kàu-hoē ū toā tek-sèng (chhin-chhiūⁿ Iok-pek-kì ê kì-chiá).
(2) Tōng-tek ê hoán-èng. B. C. 323 nî, A-le̍k-san-tāi tāi-ông pheng-gū, i ê toā pán-tô͘ hō͘ i 4 ê chiong-kun koa-hun-khì; Pa-le̍k-su-thèng soà chiâⁿ-chò Ptolemy kap Seleucus nn̄g chiah iau-hó͘ ê bīn-chêng ê bah. Kiat-kio̍k Iû-thài siī kui Seleucus koán-hat. Kàu Í-pí-hoat-nî (Epiphanes 175-164 B. C.). Chē-uī chiū khai sí toā chiap-chiàn; i 14 nî kú tī Lô-má chò chún-tǹg. It-tàn thiaⁿ-tio̍h i ê hiaⁿ hō͘ i ê jîn-sîn chhì-kek, chiū kín-kín tńg-lâi chē-uī. “Beh ū chi̍t ê pi-chiān ê lâng khí-lâi, soà-chiap i ê uī, lâng m̄-bat ēng kok ê êng-kng hō͘ i, sī thàn lâng bô tî-hông ê, ēng thiám mī lâi tit-tio̍h kok” (Tān 11:21). I teh siūⁿ beh thóng-it bîn-cho̍k, tio̍h seng thóng-it bûn-hoà; chiàu i ê sèng-chit bē thang ûn-ûn-á chìn-hêng, sī ài it-sî-tek chìn-hêng. Só͘-í tī i ê léng-thó͘ lāi, chiông-tiong ū siū Iû-thài lâng toā ê hoán-kám. Tī B. C. 168 nî 12 goe̍h 25 ji̍t, kong-jiân tī Sèng-tiān hiàn ti-bó chò chè, piáu-bêng mō͘-to̍k. “I beh khí peng, in beh phah Iâ-sâm Sèng-sú……… khiā hit ê chân-hāi khó-o͘N3 ê mi̍h” (Tān 11:31). I teh siūⁿ án-ni sī í-keng ta̍t bo̍k-tek lah, nā-sī choân-jiân chhut tī i só͘ liāu ê í-goā; chē-chē tiong-sìn ê Iû-thài lâng hoaⁿ-hí uī-tio̍h sìn-gióng sûn-kàu, tuì án-ni kiò-chhéⁿ choân Iû-thài lâng ê chong-kàu sim. M̄-kú chit ê khún-tio̍k bô soah, i ê kun-tuī kàu ta̍k só͘-chāi bián-kióng in tio̍h hiàn ti chò chè, lâi piáu-bêng in ê poē-kàu (chham khoàⁿ Tān 11:32-34). Kî-tiong chi̍t tuī kàu Modin siā (lī Iâ-lō͘-sat-léng 18 mile), ēng siāng khoán ê chhiú-toāⁿ lâi bián-kióng, hit-sî chè-si kap i 5 ê kiáⁿ chò-thâu lâi-hoán-tuì, che kiám m̄-sī “lio̍h-lio̍h-á tit-tio̍h hû-chō͘” mah? (Tān 11:34).
Tuì chit ê tek-sèng, chiū hiah ê kèng-khiân-tóng lóng chū-chi̍p, lâi chiâⁿ Má-ka-pí-ke ê to̍k-li̍p chiàn-cheng. Moá 3 nî āu, in chong-kàu tit-tio̍h chū-iû, chè-sū tit-tio̍h khoe-ho̍k, chheng-khì sèng-tiān, siat cheh-ji̍t, toā hoaⁿ-hí 8 ji̍t kan (B. C. 165 12 goe̍h 25 ji̍t), che chiū-sī hit ê Hiàn-tiān-cheh (Hān 10:22).
Tng tī chit ê toā khún-tio̍k ê sî, ē-thang kek-lē hiah ê tiong-sìn ê Iû-thài lâng, hō͘ in chòng-táⁿ--ê, m̄-sī “chè-si,” m̄-sī “hiân-jîn,” sī hiah ê khé-sī bûn-ha̍k-ka. In bô chhin-chhiūⁿ chè-si bê tī koè-khì, iā bô chhin-chhiūⁿ hiân-jîn kò͘-chip hiān-chāi, chiū-sī khoàⁿ boē-lâi ê īⁿ-siōng, ū-giân bîn-cho̍k só͘ teh liâu-bāng ê Bí-sài-a ông-kok kīn--lah; lâi kek-lē hiah ê siū khún-tio̍k ê tông-pau, kap an-uì hiah ê tī hoé-lô͘ ê hiaⁿ-tī. Khé-sī bûn-ha̍k, chêng khiok iā ū, chóng-sī chin ê hoat-ta̍t, sī tī chit ê Má-ka-pí sî-tāi (toā khún-tio̍k ê sî-tāi)--nih.
Tī chit sî-tāi heng-khí ê Khé-sī bûn-ha̍k-ka ê sán-bu̍t, tī goā-tián tiong ū “Tē-it Í-lo̍k ê chheh” Sèng-keng-lāi ū “Tān-í-lí ê chheh.” Khé-sī bûn-ha̍k ê te̍k-sek: (1) Tù-chiá lóng ēng ké miâ (Í-lo̍k, Tān-
í-lí long sī kó͘-tāi ê sèng-chiá). (2) Tī i ê sî-tāi sú seⁿ-khí ê sū, lóng ēng īⁿ-siōng piáu-bêng. (3) Bí-sài-a iok-sok ê kok lîm-kàu ê sî, chí chin bêng, hō͘ i ū oa̍h-oa̍h kng-kng ê ǹg-bāng (Tān 9:24, 12:7, 11)
Tuì chiah-ê lán thang chai, beh liáu-kái Sèng-keng tio̍h ài bat hit ê poē-kéng; koh nā bat hit ê poē-kéng, chiū chai bô-lūn Chè-si bûn-ha̍k, Khé-sī bûn-ha̍k, Tì-huī bûn-ha̍k bô chi̍t hāng bô kè-ta̍t. Nā-sī lán m̄-nā bat in ta̍k khoán bûn-ha̍k, ta̍k sî-tāi ê kè-ta̍t, iā tio̍h bat éng-oán-tek ê kè-ta̍t.
1) Tì-huī bûn-ha̍k, ū hō͘ hiah ê khoàⁿ-khin hiān-chāi, kò͘-chip kok-bîn-tek ê lâng, tùi loē-séng (內省) lâi chiām-chiām bat i pún-sin, soà ū sè-kài-tek jîn-kan-tek, jîn-luī-tek ê kiàn-kái, che sī i ê kiàn-kái. Chóng-sī koè-thâu tiōng su-sek (思索), soà su-ji̍p hoâi-gî su-siúⁿ, sī i ê pè-hāi.
2) Khé-sī bûn-ha̍k, ū kà-sī hiah ê teh khoàⁿ koè-khì kap phian-chip hiān-chāi ê lâng, bat boē-lâi ê sū, hō͘ in chai in kiù-kèng ê bo̍k-tek, tio̍h lí-sióng-tek ê siā-hoē kap lí-sióng-tek ê jîn-bu̍t chhut-hiān, chiah ē tit sêng-chiū, che sī i ê kòng-hiàn. Chóng-sī biô-siá boē-lâi siuⁿ kín, ilí-sióng soà pìⁿ bu̍t-chit-hoà, koh koè-thâu ái hō͘ lí-sióng si̍t-hiān, kiaⁿ-liáu ē ín-khí kông-sìn-tek ê pō-tōng, che ē hō͘ in ê bîn-cho̍k khah kín bia̍t-bô. Che sī choè-toā ê pè-hāi.
Taⁿ, hō͘ téng-bīn só͘ kóng ê ta̍k sî-tāi ê bûn-ha̍k ē tit sêng-chiū, soà kiù in chhut hiah ê guî-hiám--ê, chiū-sī hit ê “pí Tiān, pí Iok-ná, pí Só͘-lô-bûn khah toā” ê Ná-sat-le̍k lâng Iâ-so͘ lah! (Thài 12:6, 41, 42)
漢羅（Ùi原文改寫）
舊約書序說
(陳金然)
(接前號第5面)
IV. 舊約書的背景
-
11，no. 596，pp. 6-8
-
受希利尼人的影響
佇B. C. 第4世紀，亞力山大對馬其頓的一角興起，紲收入當時世界的大帝國波斯的大版圖 (B. C. 332)。伊對佇伊所佔領的地，有用巧妙的政策；對按呢希利尼的文化普及佇逐所在；深入佇逐方面。
猶太人對受掠以後，四散徛起佇埃及的各地方。這霎散散踮佇地中海的沿岸；其中亞歷山大，倚有25萬人佇遐徛起。In在來有漸漸棄拺家己國語，總是對希臘文化的進入，紲漸漸用希利尼的俗語，風俗也受不止大的影響。
Taⁿ這擺的影響實在無較輸第1所講「迦南」佮第2所講「巴比倫」的影響啦！對這个希臘文化的影響：(1)外形的：教會tek的的百姓，變成商業tek的百姓。(2)內面的：律法tek的宗教，變成哲學tek的宗教。對這个新文化的影響，有叫醒希伯來民族彼个咧睏，思索tek的頭腦。In哲學tek的特長，到taⁿ無發揮的餘地，taⁿ就得著理想的刺激佮環境啦！
佇遮就有問題：是猶太較深，抑是希臘哲學較懸？就是摩西佮So͘-kek-tí的優劣問題啦！(徛起佇希臘文化的人，若小可有頭腦--的，即時會感覺著這號大問題。)
對這个問題有生起2款的反應，抑是講反動：-
(1) 靜tek--的。對這兩个文化慢慢的接觸，有予猶太人漸漸變做瞑想tek哲學tek，彼个結果有生出「智慧文學。」
(2) 動tek--的。因為猶太教受真大的窘逐，in有生起熱情的，狂信tek的傾向，彼个結果有造成「默示文學，」抑是「啟示文學。」
(1) 靜tek的反動。這號是實在問題，總是結局紲變理論的問題去。就是對徛起佇希臘文化的中間，亦咧做生理遐的人(猶太人)發起--的。In久久失落國度，不得已著放拺in的政治的野心；若是一般四散的猶太人，就向望對生理方面，會通滿足in的野心；毋過一面有摩西的律法咧把縛in逐方面的生活。按呢若欲成做成功的實業家，的確著佮希臘文化妥協，著違背父祖傳來的信仰；若欲順趁，自然著反抗希臘的文化。實在是一个奴僕袂會服事兩个主人啦！In不時都咧煩悶「欲怎樣才通對爸公傳來的信仰來忠實，閣也通做成功的生理人啊。」今欲怎樣服事上帝紲服事錢財啊？
這个結果所生出--的，就是「gâu人」的實際教育；教示對上帝出的智慧，來拯救彼个咧袂得「落樓梯」的青年。In的教示，攏是對日常生活的各方面所歸納來得著的「智慧，」普通是用並行的形式來表現的格言，抑是金言 (箴 10：1)。對in這號的勞碌所生出--的，是「智慧文學。」總是這个問題毋是按呢煞，是漸漸那深刻，在來是律法的，宗教的；今in的目睭紲向對宇宙問題起。有的予這捲落去咧 bo̍k-bo̍k泅，(親像傳道的冊的記者)；有的大混戰，教會有大得勝(親像約伯記的記者)。
(2) 動tek的反應。B. C. 323年，亞力山大大王崩御，伊的大版圖予伊4个將軍瓜分去；巴勒斯坦紲成做Ptolemy佮Seleucus兩隻枵虎的面前的肉。結局猶太是歸Seleucus管轄。到Í-pí-hoat-nî (Epiphanes 175-164 B. C. )。坐位就開始大接見；伊14年久佇羅馬做準當。一旦聽著伊的兄予伊的人臣刺激，就緊緊轉來坐位。「欲有一个卑賤的人起來，紲接伊的位，人毋捌用國的榮光予伊，是趁人無持防的，用諂媚來得著國」(但11：21)。伊咧想欲統一民族，著先統一文化；照伊的性質袂通勻勻仔進行，是愛一時的進行。所以佇伊的領土內，從中有受猶太人大的反感。佇B. C. 168年12月25日，公然佇聖殿獻豬母做祭，表明冒瀆。「伊欲起兵，in欲拍垃儳聖所………徛彼个殘害可惡的物」(但11：31)。伊咧想按呢是已經達目的啦，若是全然出佇伊所料的以外；濟濟忠信的猶太人歡喜為著信仰殉教，對按呢叫醒全猶太人的宗教心。毋過這个窘逐無煞，伊的軍隊到逐所在勉強in著獻豬做祭，來表明in的背教(參看但11：32-34)。其中一隊到Modin社 (離耶路撒冷18 mile)，用siāng款的手段來勉強，彼時祭司佮伊5个囝做頭來反對，這敢毋是「略略仔得著扶助」mah？(但11：34)。
對這个得勝，就遐的敬虔黨攏聚集，來成Má-ka-pí-ke的獨立戰爭。滿3年後，in宗教得著自由，祭祀得著恢復，清氣聖殿，設祭日，大歡喜8日間 (B. C. 165 12月25日)，這就是彼个獻殿祭 (翰 10：22)。
當佇這个大窘逐的時，會通激勵遐的忠信的猶太人，予in壯膽--的，毋是「祭司，」毋是「賢人，」是遐的啟示文學家。In無親像祭司迷佇過去，也無親像賢人固執現在，就是看未來的異象，預言民族所咧瞭望的彌賽亞王國近--啦；來激勵遐个受窘逐的同胞，佮安慰遐的佇火爐的兄弟。啟示文學，前卻也有，總是真的發達，是佇這个Má-ka-pí時代(大窘逐的時代)裡。
佇這時代興起的啟示文學家的產物，佇外典中有「第一以諾的冊」聖經內有「但以理的冊。」啟示文學的特色：(1) 著者攏用假名(以諾，但以理攏是古代的聖者)。(2)佇伊的時代所生起的事，攏用異象表明。(3)彌賽亞約束的國臨到的時，指真明，予伊有活活光光的向望(但 9：24，12：7，11)
對遮个咱通知，欲了解聖經著愛捌彼个背景；閣若捌彼个背景，就知無論祭司文學，啟示文學，智慧文學無一項無價值。若是咱毋若捌in逐款文學，逐時代的價值，也著捌永遠的的價值。
1)智慧文學，有予遐的看輕現在，固執國民的的人，對內省來漸漸捌伊本身，紲有世界的人間的，人類的的見解，這是伊的見解。總是過頭重思索，紲輸入懷疑思想，是伊的弊害。
2)啟示文學，有教示遐的咧看過去佮偏執現在的人，捌袂來的事，予in知in究竟的目的，著理想的的社會佮理想的的人物出現，才會得成就，這是伊的貢獻。總是描寫袂來傷緊，理想紲變物質化，閣過頭愛予理想實現，驚了會引起狂信德的暴動，這會予in的民族較緊滅無。這是最大的弊害。
今，予頂面所講的逐時代的文學會得成就，紲救in出遐的危險--的，就是彼个「比殿，比約拿，比所羅門較大」的拿撒勒人耶穌啦！(太12：6，41，42)