舊約書序說
Kū-iok-su Sū-soat
文獻資訊
| 項目 | 資料 |
|---|---|
| 作者 | 陳金然 Tân Kim-jiân |
| 卷期 | 台灣教會公報 |
| 卷期 | 第594卷 |
| 日期 | 1934/9 |
| 頁數 | 6-8 |
白話字（原文數位化）
Kū-iok-su Sū-soat
(Tân Kim-jiân)
(Chiap chêng hō tē 7 bīn)
- 9, no. 594, pp. 6-8
IV. Kū-iok-su ê poē-kéng
Goá sìn Sèng-keng sī Siōng-tè ê oē, sī lâng ê keng-giām choè-ko koân-uī ê kì-lio̍k. Tī hit poè-āu, ū oa̍h-oa̍h ê Siōng-tè ê khé-sī tī-teh. In-uī án-ni, chū-jiân ū sî-tāi ê piáu-hiān, koh iā ū chhēng khoân-kéng ê saⁿ tī-teh. Só͘-í lán tio̍h chai Siōng-tè ê oē tuì sím-mi̍h lâng, tuì sím-mi̍h ki-in (機因) lâi khé-sī tī le̍k-sú--nih! Che sī lán beh bêng-pe̍k Siōng-tè ê khé-sī ê pún-chí, tē-it tiōng-iàu ê būn-tê.
Goân-lâi sî-tāi ū sî-tāi te̍k-sû ê oē-gú, chhin-chhiūⁿ hiān-tāi ta̍k hāng lóng iàu-kín chhiong-si̍t, só͘-í put-lūn sím-mi̍h, to tio̍h kiù-khàm kàu hit ê tn̂g, khoah, koân, chhim (Hut 3:13). Oāⁿ oē lâi kóng, chiū-sī tio̍h li̍p-thé-tek (立体的) ê khoàⁿ-hoat.
Chong-kàu beh piáu-hiān i ê su-siúⁿ, iû-goân tio̍h chioh-ēng sî-tāi ê oē-gú. Tuì án-ni si̍t-chāi beh gián-kiù Sèng-keng, ài liáu-kái hit lāi-bīn ê chong-kàu su-siúⁿ. Só͘-í tio̍h tāi-seng chai hit sî-tāi Hi-pek-lâi lâng ê siā-hoē seng-oa̍h kap in ê piàn-hoà; in-uī che sī Kù-iok-su ê bó-thai.
Chiàu Hi-pek-lâi ê bîn-cho̍k--sú lâi khoàⁿ, in ū 3 pái oāⁿ in ê khoân-kéng, ia̍h tuì hit ê khoân-kéng, he̍k-sī sūn-èng, ha̍k-sī hoán-khòng, kàu boé ū seⁿ-chhut te̍k-sek ê su-siúⁿ kap bûn-ha̍k. Tāi-khài sī:-
(1) Siū Ka-lâm ê éng-hióng. Tuì chit ê éng-hióng só͘ seⁿ-chhut--ê, sī “Ū-giân-tek ê chong-kàu kap bûn-ha̍k”, si̍t-chāi sī Hi-pek-lâi su-siúⁿ-sú ê n̂g-kim sî-tāi.
(2) Siū Pa-pí-lûn ê éng-hióng. Tuì chit ê khoân-kéng só͘ seⁿ-chhut--ê, sī “Chè-si-tek ê chong-kàu kap bûn-ha̍k.”
(3) Siū Hi-lia̍p bûn-hoà ê éng-hióng. Tī chit tiong-kan ū seⁿ-chhut “Gâu-lâng- Tì-chiá ê chong-kàu kap bûn-ha̍k.”
Taⁿ ài tām-po̍h lâi kóng-khí hit ê tiā-lio̍k.
- Siū Ka-lâm ê éng-hióng.
Hi-pek-lâi lâng ê chó͘-kong sī “chi̍t ê teh-beh sí ê A-lân lâng” (Sin 26:5), sī tuì A-lân ê î-chū-thoân (移住團) pun-khui. āu-lâi tī-chia tī-hia phiau-liû - chhin-chhiūⁿ Chhòng-sè-kì ê cho̍k-tiúⁿ seng-oa̍h - keng-koè chē-chē piàn-chhian, “lo̍h-khì Ai-ki̍p, kià-kha tī-hia, lâng-gia̍h chió-chió, tī-hia chiâⁿ-chò chi̍t kok, toā koh kiông, lâng-gia̍h koh chē” (Sin 26:5). āu-lâi ū toā ê chí-tō-chiá chhoā in kàu Se-nái soaⁿ, tī-hia kap Iâ-hô-hoa Siōng-tè li̍p-iok. Chit-ê sī chiong-lâi hō͘ in “Chiong lín lia̍t-chó͘ tī toā-hô hit pêng kap tī Ai-ki̍p só͘ ho̍k-sāi ê Siōng-tè tû-khì, lâi ho̍k-sāi Iâ-hô-hoa” (Iok-su-a 24:14) ê chi̍t choán-ki lah!
Tuì chit-tia̍p in chiū lī-khui hit ê chāi-lâi ê soa-bô͘ seng-oa̍h, lâi ji̍p tī chhut ni kap bi̍t ê Ka-lâm tē lah!
Hi-pek-lâi chìn-ji̍p tong-sî ê Ka-lâm bûn-hoà - in í-keng ē hiáu ēng chìⁿ-hêng bûn-jī, che lán í-keng gī-lūn liáu - sī ke̍k-tiám lah! In ê siā-hoē seng-oa̍h ke̍k hok-cha̍p, hiah ê soa-bô͘ ê gín-á ê seng-oa̍h sī kap in bē pí-tit. Chū-jiân in ê chong-kàu iā sī toā koh-iūⁿ. In ê siōng-tè sī Pa-le̍k - ta̍k só͘-chāi ū Pa-le̍k ê chè-toâⁿ kap sèng-só͘, - Lia̍t-ông ê kì-chiá chheng i chò “soaⁿ-thâu-toâⁿ.” Chit ê Pa-le̍k sī lông-gia̍p ê sîn, (í goā iáu ū chē-chē khoán ê sîn, -Pa-pí-lûn ê A-su-tha-lio̍k, thin-siōng, téng-téng).
Chit khoán ê chêng-hêng, thang kóng sī Hi-pek-lâi chong-kàu ê guî-ki, in-uī che sī Hi-pek-lâi chú-gī kap Ka-lâm chú-gī, Iâ-hô-hoa chú-gī kap Pa-le̍k chú-gī ê cheng-tàu lah! Tī chit khoán ê tuì-li̍p, soà seⁿ-khí 3 khoán ê tóng-phài.
(1) Bông-chìn-tek, á-sī kip-chìn-tek. Chit phài, sī put-koán sím-mi̍h sū, lóng sī o̍h Ka-lâm lâng ê khoán, bô-lūn chong-kàu, á-sī sia-hoē hogn-bīn lóng sī án-ni, só͘-í in ê seⁿ-oa̍h, chiū-sī “Tuì án-ni Í-sek-lia̍t lâng khiā-khí tī Ka-lâm lâng, Hek-lâng, A-mô͘-lí lâng, Pí-lí-sé lâng, Hi-bī lâng, Iâ-pò͘-sū lâng ê tiong-kan, chhoā in ê cha-bó͘-kiáⁿ chò bó͘, iā ēng cha-bó͘-kiáⁿ kè in ê kiáⁿ, soà ho̍k-sāi in hiah ê siōng-tè (Sū-sū 3:5, 6). Liân jia̍t-sim ê Sū-su Ki-tiân, to tuì Ka-lâm lâng ê tiong-kan kong-jiân lâi chhoā sè-î (Sū-su 8:31). Chit khoán ê kheng-hiòng, put-chí ū éng-hióng in ê Iâ-hô-hoa koan. Chiū-sī in pài Pa-le̍k, soà tī soaⁿ-thâu-toâⁿ lâi ho̍k-sāi Iâ-hô-hoa (I Sat 9:12, 13, 10:5; I Ông 22:43). Tuì án-ni seⁿ-khí chi̍t-chéng Iâ-hô-hoa, Pa-le̍k ê hūn-ha̍p-sîn.
Chit hō su-siúⁿ m̄-nā pêng-bîn nā-tiāⁿ, ū chìn-ji̍p kàu ông-kiong-lāi. Ap-sa-liông tiâu-tî khì Hi-pek-lûn hē-goān (II Sat 15:7). Só͘-lô-bûn iā khì Ki-piàn kèng-pài (I Ông 3:2-5). Tng-sî iáu-boē ū uī-tio̍h Iâ-hô-hoa ê miâ khí tiān, só͘-í peh-sèⁿ iû-goân tī soaⁿ-thâu-toâⁿ hiàn-chè (I Ông 3:2). Chit hō ê kheng-hiòng kàu B. C. 621 nî Iok-se-a ông 13 nî ê toā kái-kek chiah kìm-chí (II Ông 23 chiuⁿ).
Chit ê kheng-hiòng ê chí-tō-chiá, á-sī tāi-piáu-chiá sī “Chè-si,” che iā sī tuì in ê seng-oa̍h-siōng ê lī-hāi koan-hē lâi--ê. Kàu-boé soà ēng chiah ê hiàn-chè ê gî-sek, lâi pá in su-kí ê pak-tó͘ (I Sat 3:13-16).
(2) Pó-siú-tek - Kok-suì pó-chûn-tong[sic.]. Ke̍k-toân chú-tiuⁿ goân-sí-tek Hi-pek-lâi su-siúⁿ, in ê tāi-piáu-chiá sī “Ná-sat-le̍k lâng” (hit ê siông-sè ê kui-tēng chhiáⁿ khoà Bîn 6 chiuⁿ, sin hoan-e̍k Kū-iok “Ná-sè-jíⁿ lâng”) kap “Lí-kah lâng” (in ê te̍k-sek chhiáⁿ khoàⁿ Iâ 35 chiuⁿ). In tuì goân-sí-tek Iâ-hô-hoa ê lé-pài ke̍k-kî tiong-si̍t, put-sî uī-tio̍h pó-choân Iâ-hô-hoa ê lé-pài teh chīn-la̍t (Sū-su 4:17-5:24; II Ông 10:15-).
(3) Tiong-iông-tek. Chit phài ê tāi-piáu-chiá sī “Sian-ti lâng - Ū-giân-chiá.” Tī Kū-iok chò-chho͘ kì-chài “Sian-ti” ê sū sī (I Sat 10:1-12), chiah ê Sian-ti ū kiōng-thong ê hiān-siōng, chiū-sī ēng im-ga̍k (I Sat 10:5; II Ông 3:15), á-sī siong ka-tī ê seng-khu (I Ông 18:28), lâi ji̍p hóng-hut ê chōng-thài, tuì án-ni thang thiaⁿ Siōng-tè ê siaⁿ, lâi kái-koat sî-tāi ê būn-tê.
Tong-chho͘ in ê tē-uī chin kē (I Sat 10:11, 12; II Ông 9:11). Che sī in goân-khí-thâu ê chōng-thài chin chho͘-ló͘, m̄-kú in ê chong-kàu-tek oa̍h-miā ū chiām-chiām chìn-hoà, kàu boé thang kan-sia̍p bān-poaⁿ ê chèng-bū, koh hó-táⁿ lâi thoân Siōng-tè ê oē (II Sat 12:7). án-ni in iā m̄-sī kip-chìn-tóng, iā m̄-sī pó-siú-tóng, kan-ta kap Siōng-tè kau-poê, thiaⁿ Siōng-tè ê siaⁿ, lí-kái Siōng-tè ê sèng-chí, lâi èng sî-tāi ê iau-kiû. In-uī án-ni chiah kóng in sī “Tiong-iông-tek.” Chiah ê sian-ti ê hoat-ta̍t thang hun 3 chām:-
a) Tuì goân-khí-thâu kàu A-mô͘-sū. Chiū-sī tuì Ná-tan, Ka-tek khí, keng-koè Í-lī-a kap Í-lī-sa chham i ê ha̍k-seng kàu A-mô͘-sū ê sî-tāi, in ê hoat-ta̍t. Tuì goā ū cho͘-sêng sian-ti ê ha̍k-seng thoân-thé (I Ông 20:35; II Ông 4:1). Tuì lāi, chiū-sī saⁿ-chhut “Iâ-hô-hoa bûn-su” kap “Í-lô-him bûn-su.” Chit nn̄g hāng bûn-su, sī chò A-mô͘sū lûn-lí-tek chhàm-gú (倫理的預言) ê sian-hong, ia̍h chiah-ê kap pa̍t mi̍h chu-liāu kap chiâⁿ “lu̍t-hoat ê chheh,” á-sī kóng “Mô͘-se ê ngó͘-keng.”
b) A-mô͘-sū khí, kàu siū-lia̍h ê sî-tāi. Thang kóng chit sî-tāi Hi-pek-lâi ū-giân ê n̂g-kim sî-tāi. Ū-giân Pak-kok Í-sek-lia̍t ê sian-ti ū A-mô͘-sū, Hô-se-a; ū-giân Lâm-pêng Iû-tāi ê sian-ti ū Í-sài-a, Bí-ka, Hap-pa-kok, Ná-hông, Se-hoan-ngá kap Iâ-lī-bí.
c) Tuì siū-lia̍h khí, kàu ū-giân ê chiong-kio̍k. Chit ê sî-tāi, ū-giân su-siúⁿ ū siū-tio̍h ché-si su-siúⁿ chin toā ê éng-hióng. Tī Pa-pí-lûn--nih ū Í-se-kiat, Tē-jī Í-sài-a, tī Iû-thài pún-thó͘--nih ū Hap-kai, Sat-ka-lī-a, Gô-pa-tí-a, Má-la̍h-ki, Iok-ná kap Iok-jíⁿ. Taⁿ chiah ê sian-ti tī ta̍k sî-tāi lóng ū toā ê kòng-hiàn:-
1) Kà-sī lâng chai chong-kàu ū kâⁿ chek-jīm, in ū chit ê chek-jīm chiah ū in ê tek-koân (A-mô͘-sū 3:1, 2).
2) Siōng-tè khah ài chong-kàu-tek ài-chêng, m̄-sī gî-sek-tek chong-kàu (Hô-se 6:6).
3) Tuì siā-hoē-tek ap-pek só͘ hoat-chhut siā-hoē-tek liông-sim ê siaⁿ (II Sat 12:7, I Ông 21:17-).
4) Chong-kàu ê pún-chit put-chāi su-siúⁿ, sī chāi tī keng-giām (I Ông 18:21, 22).
5) Hun-piat chit-gia̍p-tek chong-kàu-ka kap ti̍t-chiap tuì Siōng-tè tiàu ê sian-ti (A-mô͘-sū 7:12-15). Chhiáⁿ lán ē kì-tit, sian-ti iā ū chin kap ké; chóng-sī tī-chia kóng ké sian-ti, m̄-sī i tiâu-tî beh kóng moâ-phiàn, sī in bô thiaⁿ tuì téng-bīn lâi ê siaⁿ, chí-ū thàn in ê thau-náu só͘ chhui-chhek--ê lah! Chin ê sian-ti sī in iā ū ēng thâu-khak lâi siūⁿ, chóng-sī khah iàu-kín sī thiaⁿ Siōng-tè ê siaⁿ. In-uī sian-ti m̄-sī kóng bē lâi ê sū nā-tiāⁿ, iàu-kín sī chò Siōng-tè ê tāi-pián, thè Siōng-tè kóng-oē ê lâng.
漢羅（Ùi原文改寫）
舊約書序說
(陳金然)
(接前號第7面)
- 9，no. 594，pp. 6-8
IV. 舊約書的背景
我信聖經是上帝的話，是人的經驗最高懸位的記錄。佇彼背後，有活活的上帝的啟示佇teh。因為按呢，自然有時代的表現，閣也有穿環境的衫佇teh。所以咱著知上帝的話對甚物人，對甚物機因來啟示佇歷史裡！這是咱欲明白上帝的啟示的本旨，第一重要的問題。
原來時代有時代特殊的話語，親像現代逐項攏要緊充實，所以不論甚物，都著究勘到彼个長，闊，懸，深 (弗 3：13)。換話來講，就是著立体的的看法。
宗教欲表現伊的思想，猶原著借用時代的話語。對按呢實在欲研究聖經，愛了解彼內面的宗教思想。所以著代先知彼時代希伯來人的社會生活佮in的變化；因為這是舊約書的母胎。
照希伯來的民族史來看，in有3擺換in的環境，亦對彼个環境，或是順應，或是反抗，到尾有生出特色的思想佮文學。大概是：-
(1) 受迦南的影響。對這个影響所生出--的，是「預言的的宗教佮文學」，實在是希伯來思想史的黃金時代。
(2) 受巴比倫的影響。對這个環境所生出--的，是「祭司的的宗教佮文學。」
(3) 受希臘文化的影響。佇這中間有生出「gâu人- 智者的宗教佮文學。」
今愛淡薄來講起彼个大略。
- 受迦南的影響。
希伯來人的祖公是「一个teh欲死的亞蘭人」(申 26：5)，是對亞蘭的移住團 分開。後來佇遮佇遐漂流-親像創世記的族長生活-經過濟濟變遷，「落去埃及，寄跤佇遐，人額少少，佇遐成做一國，大閣強，人額閣濟」(申 26：5)。後來有大的指導者chhoā in到西奈山，佇遐佮耶和華上帝立約。這个是將來予in 「將恁列祖佇大河彼爿佮佇埃及所服事的上帝除去，來服事耶和華」(約書亞24：14)的一轉機啦！
對這霎in就離開彼个在來的沙漠生活，來入佇出奶佮蜜的迦南地啦！
希伯來進入當時的迦南文化- in已經會曉用箭形文字，這咱已經議論了-是極點啦！In的社會生活極複雜，遐的沙漠的囝仔的生活是佮in袂比得。自然in的宗教也是大各樣。In的上帝是巴力-逐所在有巴力的祭壇佮聖所，-列王的記者稱伊做「山頭壇。」這个巴力是農業的神，(以外猶有濟濟款的神，-巴比倫的亞斯他錄，天象，等等)。
這款的情形，通講是希伯來宗教的危機，因為這是希伯來主義佮迦南主義，耶和華主義佮巴力主義的爭鬥啦！佇這款的對立，紲生起3款的黨派。
(1) 盲進的，抑是急進的。這派，是不管甚物事，攏是學迦南人的款，無論宗教，抑是社會方面攏是按呢，所以in的生活，就是「對按呢以色列人徛起佇迦南人，赫人，亞摩利人、比利洗人、希未人、耶布斯人的中間，娶in的查某囝做某，也用查某囝嫁in的囝，紲服事in遐的上帝(士師 3：5，6)。連熱心的士師基甸，都對迦南人的中間公然來娶細姨 (士師8：31)。這款的傾向，不止有影響in的耶和華觀。就是in拜巴力，紲佇山頭壇來服事耶和華(I撒9：12，13，10：5；I王22：43)。對按呢生起一種耶和華，巴力的混合神。
這號思想毋若平民若定，有進入到王宮內。押沙龍刁持去希伯崙下願(II撒15：7)。所羅門也去基便敬拜(I王 3：2-5)。當時猶未有為著耶和華的名起殿，所以百姓猶原佇山頭壇獻祭(I 王 3：2)。這號的傾向到B. C. 621年約西亞王13年的大改革才禁止(II王 23章)。
這个傾向的指導者，抑是代表者是「祭司，」這也是對in的生活上的厲害關係來--的。到尾紲用遮的獻祭的儀式，來飽in私己的腹肚(I撒3：13-16)。
(2)保守的- 國粹保存黨。極端主張原始的希伯來思想，in的代表者是「拿撒勒人」(彼个詳細的規定請看民6章，新翻譯舊約「拿細耳人」)佮「利甲人」(in的特色請看耶35章)。In對原始的耶和華的禮拜極其忠實，不時為著保全耶和華的禮拜teh盡力(士師4：17-5：24；II王 10：15-)。
(3)中庸的。這派的代表者是「先知人-預言者。」佇舊約最初記載「先知」的事是 (I撒 10：1-12)，遮的先知有共通的現象，就是用音樂(I撒 10：5；II王 3：15)，抑是傷家己的身軀(I王 18：28)，來入恍惚的狀態，對按呢通聽上帝的聲，來解決時代的問題。
當初in的地位真低 (I撒 10：11，12；II王 9：11)。這是in源起頭的狀態真粗魯，毋久in的宗教的活命有漸漸進化，到尾通干涉萬般的政務，閣好膽來傳上帝的話(II撒 12：7)。按呢in也毋是急進黨，也毋是保守黨，干焦佮上帝交陪，聽上帝的聲，理解上帝的聖旨，來應時代的要求。因為按呢才講in是「中庸的。」遮的先知的發達通分3站：-
a)對源起頭到A-mô͘-sū。就是對拿單，迦得起，經過以利亞佮以利沙摻伊的學生到A-mô͘-sū的時代，in的發達。對外有組成先知的學生團體(I王 20：35；II王 4：1)。對內，就是相出「耶和華文書」佮「以羅欣文書。」這兩項文書，是做A-mô͘-sū倫理的讖語(倫理的預言) 的先鋒，亦遮的佮別物資料佮成「律法的冊，」抑是講「摩西的五經。」
b) A-mô͘-sū起，到受掠的時代。通講這時代希伯來預言的黃金時代。預言北國以色列的先知有A-mô͘-sū，何西阿；預言南爿猶大的先知有以賽亞，彌迦，哈巴谷，那鴻，西番雅佮耶利米。
c)對受掠起，到預言的終局。這个時代，預言思想有受著祭司思想真大的影響。佇巴比倫裡有以西結，第二以賽亞，佇猶太本土裡有哈該，撒迦利亞，俄巴底亞，瑪拉基，約拿佮約珥。今遮的先知佇逐時代攏有大的貢獻：-
1)教示人知宗教有含責任，in有這个責任才有in的特權 (A-mô͘-sū 3：1，2)。
2)上帝較愛宗教的愛情，毋是儀式的宗教(何西 6：6)。
3)對社會的壓迫所發出社會的良心的聲(II撒 12：7，I王 21：17-)。
4)宗教的本質不在思想，是在佇經驗(I王 18：21，22)。
5)分別職業的宗教家佮直接對上帝召的先知(A-mô͘-sū 7：12-15)。請咱會記得，先知也有真佮假；總是佇遮講假先知，毋是伊刁持欲講瞞騙，是in無聽對頂面來的聲，只有趁in的頭腦所推測--的啦！真的先知是in也有用頭殼來想，總是較要緊是聽上帝的聲。因為先知毋是講袂來的事若定，要緊是做上帝代表，替上帝講話的人。