舊約書序說

Kū-iok-su Sū-soat

文獻資訊

項目	資料
作者	陳金然 Tân Kim-jiân
卷期	台灣教會公報
卷期	第593卷
日期	1934/8
頁數	5-7

白話字（原文數位化）

Kū-iok-su Sū-soat

1934.08  593 koàn  p.5-7

(Tân Kim-jiân)

(Chiap chêng hō tē 6 bīn)

III. Keng-ha̍k-sū -- Su-kì koaⁿ

Tī Sin-iok-nih ū sî lâng chheng-ho͘ kiò Keng-ha̍k-sū, Kàu-hoat-su (kà lu̍t-hoat ê sian-siⁿ), phok-sū; kî-si̍t chit 3 ê miâ, lóng siāng chi̍t hāng ê ì-sù. Ū-sî te̍k-pia̍t chun-chheng chò Hoat-lī-sài ê keng-ha̍k-sū (Khó 2:16), iáu-kú kî-si̍t chiū-sī Hoat-lī-sài lâng. Chóng-sī m̄-thang phah-sǹg Sin-iok sî-tāi ê Keng-ha̍k-sū, tú-tú kap khí-chho͘ ê Keng-ha̍k-sū lóng siāng khoán. In-uī Keng-ha̍k-sū ê kang, sī (1) gián-kiù Iû-thài lâng ê lu̍t-hoat, (2) Kái-sek lu̍t-hoat, (3) chhau-siá lu̍t-hoat lâi liû-thoân chiàⁿ-pún tī āu-tāi. án-ni, chiū-sī Sin-iok sî-tāi ê Keng-ha̍k-sū sī lu̍t-hoat-ka, nā-sī chho͘-chho͘ ê Keng-ha̍k-sū sī teh (1) chhau-siá (phian-chhip) chong-kàu bûn-ha̍k (Sèng-keng - lu̍t-hoat), (2) ha̍k-chiá, (3) sī kái-sek-ka. Taⁿ lán chiām-sî lâi siūⁿ chit ê Su-kì-koaⁿ (II Bó 8:17) ê lâi-le̍k. Lūn pit-keng (tuì siá-jī ê thâu-lō͘ lâi tō͘-oa̍h) ê le̍k-sú, thang chhiû kàu B. C. 2000 Ai-ki̍p ê sî-tāi. Tuì Petrie lâi hoat-ku̍t Se-nái poàⁿ-tó ê pi-bûn, chiū chai siá jī ê hoat-tō͘ í-keng tī B. C. 1500 chiū tuì Ai-ki̍p thoân-ji̍p Ka-lâm, Se-nái tē-hng lah! Phah-sǹg hit-sî sī soà thoân pit-keng (筆耕) ê chit-gia̍p lâi. B. C. 14 sè-kí ê sî-chūn, Ka-lâm tē-hng bô-lūn loā sió ê chu-hô͘, to ū ē siá chìⁿ-hêng bûn-jī (楔形文字) ê su-kì. Goân-lâi siá chit hō chìⁿ-hêng bûn-jī sī ko-kip ê ha̍k-būn, phó͘-thong-lâng bē hiáu-tit, só͘-í chit hō chìⁿ-hêng bûn-jī sī kong-iōng ê sî chiah ū ēng, nā su-iōng sī ēng Ka-lâm, Hui-nî-ki jī. Chiàu Sū-su-kì 8: 14 lâi khoàⁿ, chiū chai B. C. 12 sè-kì[sic] boé, Ka-lâm bûn-hoà í-keng chin chìn-pō͘, chhau-siá ê su̍t, í-keng chin phó͘-ki̍p ê khoán.

Chiap-soà Ka-lâm bûn-hoà ê Í-sek-lia̍t bîn-cho̍k, iā káⁿ bô koh-iūⁿ tī téng-bīn só͘ kóng--ê. Tī in kèng-pài Siōng-tè ê Sèng-tiān--nih, á-sī ông-kiong--nih, lóng ū choan-bûn ê su-kì, teh chiáng-lí nî-tāi-kì ê kì-lio̍k. Tī Tāi-pi̍t ê ông-kiong--nih ū jīm-bēng sú-koaⁿ kap su-kì-koaⁿ (II Sat 8:16, 17), Tāi-pi̍t pún-sin iā ē siá (II Sat 11:14). Tuì chiah-ê lán thang siūⁿ, tong-sî siōng-liû ê lâng lóng ē hiáu-tit chū-iû lâi kia̍h-pit lah (I Ông 21:8, II Ông 5:5).

Chóng-sī tuì 597 B. C. kap 586 B. C. nn̄g pái ê chhian-soá, Iû-thài cho̍k ê siōng-liû kai-kip lóng siū lia̍h khì Pa-pí-lûn (II Ông 24:25) liáu-āu, tī-hia in ê su-siúⁿ hong-bīn  kap bûn-ha̍k hong-bīn toā hoat-ta̍t, chí-ū sī phian-chhip kap tèng-chèng chāi-lâi bûn-ha̍k nā-tiāⁿ. Chóng-sī tī-hia ū seⁿ-chhut chi̍t-chéng kiò-chò “Keng-ha̍k-sū” ê kai-kip. Hit ê thâu-chi̍t ê, chiū-sī chhut-miâ ê “thong-ta̍t thiⁿ-téng Siōng-tè ê lu̍t-hoat ê keng-ha̍k-sū” Í-sū-la̍h lah! (Lat 7:12). I tī B. C. 458 tuì Pa-pí-lûn tńg-lâi Iâ-lō͘-sat-léng. Hit-tia̍p liáu-āu, chit ê kai-kip chiām-chiām hoat-tián, chiâⁿ-chò hui-siông ê sè-le̍k, kàu B. C. 3 sè-kí thâu, soà chiâⁿ-chò “chiah ê keng-ha̍k-sū ê ke” (I Tāi 2:55). B. C. 2 sè-kí thâu, chiàu Ben sirach só͘ kì, in ê sè-le̍k hui-siông toā, só͘ ū ê Iû-thài bûn-hoà, lóng tī in ê keng-thâu-téng--nih. Chiàu in ê kái-sek, si̍t-hêng lu̍t-hoat m̄-nā chò kò-jîn-tek oa̍h-miā ê poê-iúⁿ nā-tiāⁿ, sī put-chí koan-hē siā-hoē kap kok-bîn ê hoân-êng (繁榮). In-uī Siōng-tè ū khé-sī thiⁿ ê hoat-chek, chò lâng ê lō͘, bô lūn goā-phoê á-sī cheng-sîn, lâng lóng tio̍h tuì chit-ê lâi tit-kiù, só͘-í uî-ke̍h lu̍t-hoat, chiū-sī poē-ge̍k Siōng-tè. Hoat-lī-sài tóng, sī chò chi̍t ê su-siúⁿ ê tāi-piáu-chiá. Só͘-í in tī Sin-iok sî-tāi “Tī hoē-tn̂g-lāi chē koân-uī” (Lō͘ 11:43), “Keng-ha̍k-sū kap Hoat-lī-sài lâng chē Mô͘-se ê uī……“(Thài 23:1,2). Tuì án-ni lâng chun-chheng in chò “lia̍p-pí”. In iā ài lâng án-ni chheng-ho͘ in. Taⁿ in ê jīm-bū: -

1. Lu̍t-hoat ê hong-bīn.

a) ēng lí-lūn tô͘-bô͘ lu̍t-hoat ê hoat-ta̍t.

b) Kà-sī ha̍k-seng bat lu̍t-hoat.

c) Tī 70 lâng hoē-gī kap tē-hng chhâi-phoàⁿ-só͘ chò sím-phoàⁿ-si.

1. Chong-kàu ê hong-bīn. Tī hoē-tn̂g--nih chip-hêng chong-kàu-tek ê khoàn-bián, á-sī Sîn-ha̍k-tek ê kà-sī. Chiàu Sin-iok, Iâ-so͘ lâng ū khoàⁿ I chò Lia̍p-pí, I pún-sin iā ū chò chit hō kang-tiâⁿ (Lō͘ 4:16 - ), koh bat siū Lia̍p-pí ê kàu-io̍k ê Pó-lô, tī i ê thoân-tō lú-hêng tiong, siông-siông bat chò chit-hō kang (Hēng 13:13 - ).

2. Bûn-hiàn ê hong-bīn. Pó-chûn Sèng-keng kap chhau-siá. Tī chit sî-tāi ê Keng-ha̍k-sū, pún-sin ū teh siat-hoat pó-chûn kap chhau-siá nn̄g hāng ê kang; chóng-sī āu-lâi sī hit-hō bô hiah-nih ū choan-bûn tì-sek ê sûn chit-gia̍p-tek ê lâng teh chiáng chhau-siá ê sū. Chiàu khoàⁿ tī chit sî-tāi, sī put-chí chū-iû thang piàn-oāⁿ pún-bûn ê khoán.

Iû-thài bîn-cho̍k sī ēng Iâ-lō͘-sat-léng chò in choân seng-oa̍h ê tiong-sim, sui-jiân tuì Hi-lu̍t í-keng sit-lo̍h chèng-tī-tek to̍k-li̍p, iā sī bô piàn-oāⁿ. Chóng-sī kàu A. D. 70 Iâ-lō͘-sat-léng hō͘ Lô-má kun thún-ta̍h, koh A. D. 135 in-uī Kok-suì-tek Bí-sài-a Bar Kochba hoán-poān, tì-kàu chèng-hú kìm-chí, m̄-chún Iû-thài lâng ji̍p Sèng-siâⁿ. Tuì án-ni in ê choân seng-oa̍h kap chí-tō-chiá-thoân toā piàn-tōng. In-uī peh-sèⁿ lóng lia̍h chit ê chhám-sū, sī tuì ke̍k-toan ê Bí-sài-a su-siúⁿ kap chiong-boa̍t su-siúⁿ lâi, chiū-sī lia̍h jia̍t-sim-tóng ê só͘-chò--ê. Só͘-í hiah ê hiân-jîn tuì peh-sèⁿ bô jîn-bōng, koh Lô-má chèng-hú teh ap-pek, chiū chiām-chiām hō͘ Keng-ha̍k-sū thun--khì. Iâ-lō͘-sat-léng hām-lo̍h liáu-āu, chiah ê Keng-ha̍k-sū chiū chū-chi̍p ha̍k-seng tī Jabune kè-sio̍k in thoân-lâi ê kàu-io̍k. Chit tiong-kan, in ū chiong in ê thoân-sêng lâi cho͘-chit phian-chhoàn chhâi-phoàⁿ kap chong-gî. Tuì chit chân toā kòng-hiàn, toā ló͘-le̍k--ê, chiū-sī Rabbi Akiba. I tī Kū-iok ê Sèng-keng kap pún-bûn, gián-kiù-siōng sī chiàu chin toā ê tē-uī. I in-uī Bar Kochba ê sū-kiāⁿ, tì-kàu i ê sèⁿ-miā kap sū-gia̍p pêⁿ-pêⁿ soah. Nā-sī i ê ha̍k-seng Rabbi Meir ū chiap-soà i ê kha-pō͘. āu-lâi in ê sū-gia̍p ê tiong-sim-tē ū soà khì Thê-pí-lī-a. In ê phian-chhoàn sū-gia̍p ê kiat-kó, chiū-sī Mashna (A. D. 3 sè-kí thâu oân-sêng) kap Gemara (6 sè-kí boé oân-sêng), iā chit nn̄g pō͘ ha̍p chò-hoé, chiū-sī chhut-miâ ê Talmud.

In tuì-tiōng Sèng-keng ê lu̍t-hoat í-goā, put-chí tiōng-iōng Kháu-thoân ê sè-chek (Khó 7:3, 4; Thài 15:3). Chit hō kháu-thoân ê sè-chek chiū-sī Mishna, ì-sù sī “têng”, á-sī “kà-sī”, ū hun-chò nn̄g pō͘ 6 kong.

1. Jeroim - Lông-gia̍p-siōng ê lu̍t-hoat.

2. Moed - An-hioh-ji̍t, Sèng-ji̍t ê hoat.

3. Nashim - Hun-in-hoat.

4. Nejekim - Hoat-lu̍t-hoat.

5. Kodashim - Seng-lé-hoat.

6. Toholoto - Chè-si ê chai-kài-hoat.

2 pō͘   Halakah - Ji̍t-siông kui-chek (1-3).

Haggadah - Lu̍t-hoat kái-sek (4-6).

Chiah ê kong-iàu, ū koh hun chò phiⁿ, chiuⁿ, chat, ta̍k chat sī kiò-chò Mishna, Gemara sī teh chù-kái Mishna--ê, ì-sù sī koat-tēng á-sī kàu-lí.

Tī chit tiong-kan lâu tī Pa-pí-lûn ê Iû-thài lâng, iā ū heng-khí Keng-ha̍k-sū, iā phian-chi̍p Talmud, to siáu kap Thê-pí-lī-a só͘ phian--ê ū saⁿ chhut-ji̍p, só͘-í kiò hit ê chò Pa-pí-lûn Talmud. Thê-pí-lī-a hit ê chheng-chò Pa-le̍k-su-thèng Talmud.

Thoân-sêng í-keng koat-tēng, chiū soà chò pa̍t hāng sū-gia̍p. In-uī Hi-pek-lâi oē, pìⁿ-chò sí-oē, iā chāi-lâi ê Hi-pek-lâi jī, sī siá chú-im nā-tiāⁿ, só͘-í kiaⁿ-liáu chiong-lâi seⁿ-khí gō͘-tho̍k (誤讀) chiū tio̍h siat-hoat hō͘ pún-bûn ê tha̍k-hoat kap in thoân-thóng khah it-tì; chiū hoat-bêng bó-im kì-hō lâi pó͘ Hi-pek-lâi jī ê bô oân-choân. Chham-ka chit ê toā sū-gia̍p ê ha̍k-chiá-miâ kap àn-choáⁿ oân-sêng chit ê sū-gia̍p, lóng bô tè thang chai. Só͘-í kin-á-ji̍t chheng hiah ê put-bêng ê ha̍k-chiá chò Massoretes, iā só͘ hoat-bêng ê kì-hō kiò-chò Massra kì-hō.

Só͘-í keng-ha̍k-sū ê tiong-kan choan-bûn teh chò chhau-siá ê kang ê lâng, chheng in chò Massretes, ì-sù sī “thoân-thóng” á-sī “chhiú-poâⁿ-chhiú.” In ài bô chhò-gō͘, só͘-í beh chhau-siá tio̍h it-it àm-kì jī-sò͘, ta̍k choā ê tiong-tiám ū loā-chē, jī ê toā-sió, téng-ē, lóng chiàu goân-pún. Ū-sî nā jī ū koè-thâu á-sī bô-kàu, iā chiàu án-ni chhau, chí-ū kì-bêng tèng-chèng ê soat-bêng tī noâ-goā. Beh siá ê sî tio̍h seng chhut-siaⁿ tuì pún-sin kóng, “Goá in-uī beh hō͘ Mô͘-se ê lu̍t-hoat chiâⁿ-chò Sèng ê chheh, chiah lâi siá chit-ê,” iā kiàn lu̍t-hoat ê lō͘-boé choā tio̍h siá “uī-tio̍h choân I-sek-lia̍t ê ba̍k-chiu,” koat-toàn m̄-thang ēng tò-chhiú siá, jī kap jī tio̍h làng chi̍t ki thâu-mn̂g khoah, lóng m̄-thang ēng lio̍k-jī (略字). Choân-koàn ê jī lóng tio̍h pêⁿ-toā, ta̍k-pái nā siá kàu Siōng-tè ê miâ ê sî, tio̍h liām “goá siá chit ê miâ, chiâⁿ Siōng-tè ê êng-kng.” Teh siá Siōng-tè ê miâ ê sî, sui-jiân Í-sek-lia̍t ông lâi, iā m̄-thang thêng, koh tio̍h chi̍t-ē ba̍k siá kàu liáu, m̄-thang ùn-ba̍k chiah koh siá. Siá hó ê lu̍t-hoat tio̍h 30 ji̍t lāi lóng kàu-chèng, chi̍t-lia̍t nā ū chi̍t ê toā-chhò á-sī 3 ê sió-chhò, chiū bē chò gî-sek iōng--tit, si̍t-chāi chin sè-jī chim-chiok.

漢羅（Ùi原文改寫）

舊約書序說

1934.08  593卷  p.5-7

(陳金然)

(接前號第6面)

III. 經學士 - 書記官

佇新約裡有時人稱呼叫經學士，教法師(教律法的先生)，博士；其實這3个名，攏siāng一項的意思。有時特別尊稱做法利賽的經學士(可 2：16)，猶過其實就是法利賽人。總是毋通拍算新約時代的經學士，拄拄佮起初的經學士攏siāng款。因為經學士的工，是(1)研究猶太人的律法，(2)解釋律法，(3)抄寫律法來流傳正本佇後代。按呢，就是新約時代的經學士是律法家，若是初初的經學士是咧 (1)抄寫(編輯)宗教文學(聖經 - 律法)，(2)學者，(3)是解釋家。Taⁿ咱暫時來想這个書記官(II 母 8：17)的來歷。論筆耕(對寫字的頭路來度活)的歷史，通揫到B. C. 2000埃及的時代。對Petrie來發掘西奈半島的碑文，就知寫字的法度已經佇B. C. 1500就對埃及傳入迦南，西奈地方啦！拍算彼時是紲傳筆耕的職業來。B. C. 14世紀的時陣，迦南地方無論偌小的諸侯，都有會寫搢形文字(楔形文字)的書記。原來寫這號搢形文字是高級的學問，普通人袂曉得，所以這號搢形文字是公用的時才有用，若私用是用迦南，腓尼基字。照士師記8：14來看，就知B. C. 12 世紀尾，迦南文化已經真進步，抄寫的術，已經真普及的款。

接紲迦南文化的以色列民族，也敢無各樣佇頂面所講--的。佇in敬拜上帝的聖殿--裡，抑是王宮--裡，攏有專門的書記，咧掌理年代記的記錄。佇大衛的王宮-裡有任命史官佮書記官(II 撒 8：16，17)，大衛本身也會寫(II 撒11：14)。對遮的咱通想，當時上流的人攏會曉得自由來攑筆啦 (I王21：8，II王5：5)。

總是對597 B. C. 佮586 B. C. 兩擺的遷徙，猶太族的上流階級攏受掠去巴比倫(II王24：25)了後，佇遐in的思想方面佮文學方面大發達，只有是編輯佮訂正在來文學nā-tiāⁿ。總是佇-遐有生出一種叫做「經學士」的階級。彼个頭一个，就是出名的「通達天頂上帝的律法的經學士」Í-sū-la̍h啦！(Lat 7：12)。伊佇B. C. 458對巴比倫轉來耶路撒冷。彼霎了後，這个階級漸漸發展，成做非常的勢力，到B. C. 3世紀頭，紲成做「遮的經學士的家」(I代 2：55)。B. C. 2世紀頭，照Ben sirach所記，in的勢力非常大，所有的猶太文化，攏佇in的肩頭頂--裡。照in的解釋，實行律法毋但做個人的活命的培養nā-tiāⁿ，是不止關係社會佮國民的繁榮。因為上帝有啟示天的法則，做人的路，無論外皮抑是精神，人攏著對這个來得救，所以違逆律法，就是悖逆上帝。法利賽黨，是做一个思想的代表者。所以in佇新約時代「佇會堂內坐高位」(Lō͘ 11：43)，「經學士佮法利賽人坐摩西的位……」(太23：1，2)。對按呢人尊稱 in做「拉比」。In也愛人按呢稱呼in。Taⁿ in的任務：-

1. 律法的方面。

a)用理論圖謀律法的發達。

b)教示學生捌律法。

c)佇70人會議佮地方裁判所做審判司。

1. 宗教的方面。佇會堂--裡執行宗教的的勸勉，抑是神學tek的教示。照新約，耶穌人有看伊做拉比，伊本身也有做這號工程(路 4：16 - )，閣捌受拉比的教育的保羅，佇伊的傳道旅行中，常常捌做這號工 (行 13：13 - )。

2. 文獻的方面。保存聖經佮抄寫。佇這時代的經學士，本身有咧設法保存佮抄寫兩項的工；總是後來是彼號無遐爾有專門智識的紲職業的的人咧掌抄寫的事。照看佇這時代，是不止自由通變換本文的款。

猶太民族是用耶路撒冷做in全生活的中心，雖然對希律已經失落政治的獨立，也是無變換。總是到A. D. 70耶路撒冷予羅馬軍thún踏，閣A. D. 135因為Kok-suì-tek彌賽亞Bar Kochba反叛，致到政府禁止，毋准猶太人入聖城。對按呢in的全生活佮指導者團大變動。因為百姓攏掠這个慘事，是對極端的彌賽亞思想佮將末思想來，就是掠熱心黨的所做--的。所以遐的賢人對百姓無人望，閣羅馬政府咧壓迫，就漸漸予經學士吞--去。耶路撒冷陷落了後，遮的經學士就聚集學生佇Jabune繼續in傳來的教育。這中間，in有將in的傳承來組織編篡裁判佮宗儀。對這層大貢獻，大努力--的，就是Rabbi Akiba。伊佇舊約的聖經佮本文，研究上是照真大的地位。伊因為Bar Kochba的事件，致到伊的性命佮事業平平煞。若是伊的學生Rabbi Meir有接續伊的跤步。後來in的事業的中心地有紲去Thê-pí-lī-a。In的編篡事業的結果，就是Mashna (A. D. 3世紀頭完成)佮Gemara (6世紀尾完成)，也這兩部合做伙，就是出名的Talmud。

In對重聖經的律法以外，不止重用口傳的細則 (可7：3，4；太15：3)。這號口傳的細則就是Mishna，意思是「重」，抑是「教示」，有分做兩部6綱。

1. Jeroim - 農業上的律法。

2. Moed -安息日，聖日的法。

3. Nashim -婚姻法。

4. Nejekim - 法律法。

5. Kodashim -牲禮法。

6. Toholoto -祭司的齋戒法。

2 部   Halakah -日常規則(1-3)。

Haggadah -律法解釋(4-6)。

遮的綱要，有閣分做篇，章，節，逐節是叫做Mishna，Gemara是咧註解Mishna--的，意思是決定抑是教理。

佇這中間留佇巴比倫的猶太人，也有興起經學士，也編輯Talmud，多少佮Thê-pí-lī-a所編--的有相出入，所以叫彼个做巴比倫Talmud。Thê-pí-lī-a彼个稱做Pa-le̍k-su-thèng Talmud。

傳承已經決定，就紲做別項事業。因為希伯來話，變做死話，也在來的希伯來字，是寫子音nā-tiāⁿ，所以驚了將來生起誤讀就著設法予本文的讀法佮in傳統較一致；就發明母音記號來補希伯來字的無完全。參加這个大事業的學者名佮按怎完成這个事業，攏無地通知。所以今仔日chheng遐的put-bêng的學者做Massoretes，也所發明的記號叫做Massra記號。

所以經學士的中間專門咧做抄寫的工的人，稱in做Massretes，意思是「傳統」抑是「手盤手。」In愛無錯誤，所以欲抄寫著一一暗記字數，逐逝的中點有偌濟，字的大小，頂下，攏照原本。有時若字有過頭抑是無夠，也照按呢抄，只有記明訂正的說明佇欄外。欲寫的時著先出聲對本身講，「我因為欲予摩西的律法成做聖的冊，才來寫這个，」也見律法的路尾逝著寫「為著全以色列的目睭，」決斷毋通用倒手寫，字佮字著閬一支頭毛闊，攏毋通用略字。全卷的字攏著平大，逐擺若寫到上帝的名的時，著念「我寫這个名，成上帝的榮光。」咧寫上帝的名的時，雖然以色列王來，也毋通停，閣著一下墨寫到了，毋通搵墨才閣寫。寫好的律法著30日內攏校正，一列若有一个大錯抑是3个小錯，就袂做儀式用--得，實在真細膩斟酌。