台灣基督教史
Tâi-oân Ki-tok-kàu Sú
文獻資訊
| 項目 | 資料 |
|---|---|
| 作者 | 吳昌盛 Gô͘ Chhiong-sēng |
| 卷期 | 台灣教會報/芥菜子 |
| 卷期 | 第521卷 |
| 日期 | 1928/8 |
| 頁數 | 11-13 |
白話字（原文數位化）
Tâi-oân Ki-tok-kàu Sú
Gô͘ Chhiong-sēng
1928.08.01 521 Koàn (KOÀ-CHHÀI-CHÍ TĒ 30 Hō) p.11-13
Gô͘ Chhiong-sēng Sian-siⁿ tī 6 ge̍h 28 hō siū Chú kéng-tiàu. Tâi-oân kàu-hoē ū toā sún-sit chi̍t uī iú-uî ê jîn-bu̍t. Goán toā-toā kā i siong-sim. I tuì tī goán ê Pò-choá put-chí chhut-la̍t. Goán ài kā i kám-siā, soà siá kuí-jī lâi piáu goán ê tiàu-ì.
Phian-chhip-pō͘.
(Soà-chiap chêng-hō)
Tē-jī chiuⁿ:－
Tē 2 chat: Hô-lân lâng ê pò͘-kàu.
A. Soan-kàu-su kán-tan ê īⁿ-tōng. Tī 1624 nî, Hô-lân lâi chiàm Tâi-oân, in pún-kok ê tong-kio̍k-chiá chiū liâm-piⁿ ū hi-bōng beh phài thoân-tō-su lâi chí-tō tiàm tī Tâi-oân ê Hô-lân lâng. Chit ê hi-bōng āu-lâi ū si̍t-hiān phài nn̄g-ê lâi, thâu-chi̍t-ê chiū-sī Michel Theodori, tē-jī-ê chiū-sī Lawrengoon. Thâu-chi̍t-ê lâi Tâi-oân bô loā-kú chiū liâm-piⁿ koh kiò tò-khì Ba-ta-bia. Tē-jī--ê khiok ū chiap-soà tī-chia choè kang kàu 1627 nî ê 5 ge̍h. Tī Tâi-oân thâu-chi̍t-ê thoân Ki-tok ê Hok-im--ê chiū-sī chit nn̄g-lâng. Chóng-sī khó-sioh che sī kan-ta thoân hō͘ in pún-kok lâng thiaⁿ nā-tiāⁿ, tuì í-goā ê lâng khiok iáu-bē tio̍k-chhiú. Só͘-í nā beh giâm-bi̍t lâi kóng thâu-chi̍t ê pò͘-kàu tī Tâi-oân--ê sī sím-mi̍h lâng, phah-sǹg tio̍h kóng āu-lâi hit ê Georgius Candidius khah tú-hó.
In ê lâi Tâi-oân pò͘-kàu ê goân-in, thang kóng sī tuì in ê chèng-chhek siⁿ chhut-lâi--ê. In ê thóng-tī Tâi-oân ê chèng-chhek m̄-sī ēng bú-le̍k, sī ēng kàu-hoà choè toē-ki. In ēng kàu-hoà chú-gī choè in ê chèng-chhek khiok sī ū nn̄g hāng ê lí-iû. Thâu-chi̍t hāng, in-uī beh ēng Tâi-oân choè in Hô-lân ê éng-oán-tek ê kin-kì-toe, koh-chài beh khui-hoat loē-tē ê hù-goân. Tē-jī hāng, in-uī beh pó-choân Tâi-oân lāi-goā ê an-choân. Só͘-í in ēng Ki-tok-kàu choè in kàu-hoà ê chhiú-toāⁿ. In-uī chit ê kàu-hoà sū-gia̍p sī tuì chèng-chhek siⁿ-chhut lâi--ê só͘-í ū chin-choē kong-lī-tek ê sek-chhái, che khiok ia̍h sī tong-jiân. Chóng-sī chit chéng ê kàu-hoà khiok m̄-sī choè tē-it hó ê, m̄-kú Siōng-tè kā i sèng-piat hō͘ i choè êng-hián I ê tōng-ki. Hô-lân lâng uī-tio̍h beh koàn-thiat chit ê bo̍k-tek só͘-í ū phài soan-kàu-su lâi pò͘-kàu tī chhiⁿ-hoan ê tiong-kan. Hit ê thâu chi̍t-ê chiū-sī Rev. Georgius Candidius. Í-āu 35 nî kú só͘ phài ê soan-kàu-su ū chhun tī kì-lio̍k--ê ia̍h ū 30 miâ chó-iū. Taⁿ chiong phài-khián ê soan-kàu-su chiàu in ê nî-thāi-sūn lâi siá in ê īⁿ-tōng ê tām-po̍h lâi choè chham-khó.
Chiàu téng-bīn só͘ kóng Candidius chiū-sī lâi Tâi-oân soan-kàu-su ê thâu-chi̍t-ê. I sī tī 1627 nî 5 ge̍h 4 ji̍t lâi kàu lán Tâi-oân. I chi̍t-ē kàu Tâi-oân chiū liâm-piⁿ o̍h chhiⁿ-hoan-oē kap gián-kiù chhiⁿ-hoan ê chong-kàu. Keng-kè nn̄g nî āu chiah tit-tio̍h tông-lô-chiá Robert Junius ê pang chān. I m̄-nā tio̍h-boâ tī chong-kàu kap kàu-io̍k nā-tiāⁿ, ia̍h ū ēng chhiⁿ-hoan-lâi e̍k Sèng-chheh ê chi̍t pō͘-hūn. I tī 1631 nî ū tò-tńg khì Ba-ta-bia, keng-kè nn̄g nî chiah koh lâi Tâi-oân, kap Junius tiàm tī Chhiah-khàm lâi chīn-la̍t thoân-tō. Sò͘-nî ê tio̍h-boâ bô khang-khang; kàu 1636 nî 3 ge̍h 11 ji̍t pò-kò Ba-ta-bia ê si̍t-bîn thiaⁿ ê sî, í-keng ū tit-tio̍h 700 ê toā-lâng lâi siū soé-lé lah. Kàu 1637 nî chiah tńg-khì Hô-lân.
Tē-jī--ê chiū-sī Robert Junius. I tī 1629 nî kè-lâi Tâi-oân pang-chān Candidius. Í-āu chīn-la̍t choan-sim tì-ì thoân-tō kap kàu-hoà chhiⁿ-hoan. Tī 1636 nî Candidius oē thang pò-kò hiah hó ê sêng-chek, kî-si̍t lán boē thang boē kì-tit ū Robert Junius teh kā i pang-chān. Tuì chit ê hó sêng-chek ê pò-kò, in ê iau-kiû chiah tit-tio̍h hú-khó. Só͘-í tī 1636 nî 4 ge̍h 23 ji̍t Assuerus Hoogesteyn ū lâi Tâi-oân, koh siāng-nî, 7 ge̍h 26 ji̍t, Ba-ta-bia ê hoē-gī ū koh koat-gī phài Joaⁿes Lindeborn lâi Tâi-oân tàu kha-chhiú. I tī 1637 nî uī-tio̍h Hô-lân lâng ū siū-phài lâi Tâi-oân choè Zeelandia siâⁿ ê choan-jīm bo̍k-su. Tī hit tiong-kan put-hēng Lindeborn ū choè m̄-tio̍h, só͘-í hō͘ lâng kā i bián-chit, koh-chài Hoogesteyn í-keng lóng chún-pī liáu lah, oē-thang chhut-khì pò͘-tō ê sî soà hō͘ Siōng-tè tiàu tńg-khì. In-uī án-ni Junius koh-chài chi̍t pái bô tâng-phoāⁿ thang kap i choè kang; in-uī beh pó͘ thang kap i choè kang; in-uī beh pó͘ chit ê khoat-oân, tī 1638 nî 7 ge̍h 12 ji̍t Joaⁿes Schotanus siū phài lâi pang-chān Junius. Keh tńg-nî ê 12 ge̍h 11 ji̍t m̄-chai uī-tio̍h sím-mi̍h lí-iû bô siū ún-chún tńg-khì Ba-ta-bia, soà hō͘ chèng-hú kā i thêng-chit, chin kú ê tiong-kan siū-tio̍h kàu-hoē ê khiàn-chek.
Tī 1641 nî chiaⁿ-ge̍h Ba-ta-bia ū chiap-tio̍h chi̍t tiuⁿ phoe chiū-sī teh pò Leeuwius sí-khì ê tāi-chì. Só͘-í siāng hit nî ê 7 ge̍h 12 ji̍t chiah oē-thang tit-tio̍h ngiâ-chih Joaⁿes Bavius, chóng-sī i chi̍t-ē kàu Tâi-oân, Junius in-uī 10 nî kan ê tio̍h-boâ ū hō͘ i hioh-khùn. Tī 1641 nî 5 ge̍h 8 ji̍t i ū lī-khui Tâi- oân khì Ba-ta-bia kap Tong-kio̍k saⁿ-kìⁿ. Tī hit tâm-oē ê tiong-kan Tong-kio̍k ū mn̄g i ê ì-kiàn khoàⁿ sī beh tńg-khì pún-kok, á-sī oē-thang koh tńg-lâi Tâi-oân. Hit-sî i ēng nn̄g tiâu ê tiâu-kiāⁿ kap Tong-kio̍k kóng, nā oē-thang tit-tio̍h èng-ún chiū beh koh lâi Tâi-oân. Thâu-tiâu sī ke ge̍h-kip, tē-jī tiâu sī i só͘ choè ê tāi-chì chèng-hú m̄-thang kap i kan-sia̍p. āu-lâi chèng-hú ū ín i, só͘-í tī siāng-nî siāng ge̍h 13 ji̍t (iok-sok beh koh toà saⁿ-nî kan) koh-chài lâi Tâi-oàn. Tī 1643 nî, Simon Van Green ū siū phài, siāng-nî ê 12 ge̍h 14 ji̍t Junius moá-jīm tńg-khì in pún-kok an-uì in lāu-bú.
Tī 1644 nî Joaⁿes Happartius ū siū-phài lâi Tâi-oân. Tī chi̍t tiong-kan Havius sī toà tī Soelang (Siau-lâng?) ia̍h teh sûn-sī Mattau (Moâ-tāu), Dorco (Lo̍k-káng?), Tilosen (Chu-lô-san?), Tevorang ê chèng kàu-hoē. Van Green sī tiàm tī Favolang ia̍h teh kàu-hoà hū-kūn ê hiuⁿ-chng. Happartius sī tiàm tī Zeelandia siâⁿ teh chiáng-lí Hô-lân lâng ê chi̍p-hoē kap teh pang-chān Sakam (Chhiah-khàm), Tavokan (Toā-ba̍k-kàng), Baloan. Koh-chài Olef só͘ ín-siū teh kàu-hoà--ê chiū-sī lâm-pō͘ it-tài ê hiuⁿ-chng. Tuì án-ni lâi khoàⁿ in pò͘-kàu ê khu-he̍k, pak sī kàu Favolang, lâm sī kàu Pangsoia (Pàng-soh); si̍t-chāi sī chin khoah. Khiok hit tiong-kan iáu ū boē-sìn ê hiuⁿ-chng.
Tī 1647 nî Bavius ū tú-tio̍h phoà-pīⁿ chin tāng ū tńg-khì, koh-chài Van Green ia̍h tńg-khì. Só͘-í tì-kàu put-chí chin khoat-kang. Chit ê hong-siaⁿ chi̍t-ē ji̍p Daniel Gravius ê hī-khang, i liâm-piⁿ hoat-piáu i ê koat-sim beh uī-tio̍h Tâi-oân kàu-hoē lâi chhut-la̍t. Kàu tī chit-tia̍p i sī toà tī Ba-ta-bia thoân-tō. Tuì i ê jîn-keh kap châi-lêng hō͘ lâng put-chí thiàⁿ i. Chèng-lâng lóng m̄-kam hō͘ i lâi Tâi-oân, chóng-sī khoàⁿ-tio̍h i ê koat-sim hiah kian, chiah hō͘ i ka-kī chū-iû. Tī 1647 nî 5 ge̍h 6 ji̍t lī-khui Ba-ta-bia lâi Tâi-oân. I tī Tâi-oân kàu-hoē phah-piàⁿ 4 nî kú, tuì i ê gú-ha̍k thian-châi ū toā-toā lī-ek Tâi-oân. Tī 1651 nî 2 ge̍h 5 ji̍t i ū koh kám-kak-tio̍h Ba-ta-bia ê thoân-tō su-bēng, ko͘-put-chiong lī-khui Tâi-oân. Kap Gravius siang-nî Jacobus Vertrecht ū siū-phài. Keh-tńg-nî Antonius Hambroch ia̍h koh lâi tàu kha-chhiú.
Tī 1649 nî koh tit-tio̍h nn̄g uī ê Soan-kàu-su, chiū-sī Gilbertus Happartius kap Joaⁿes Kruyf. Tī 1651 nî Rutger Zesschemaker kap Joaⁿes Lutgens ū siū-phài. Chit ê sî-tāi thang kóng sī Hô-lân lâng thoân-tō ke̍k-sēng ê sî-tāi. Koh-chài lâi kóng sī Hô-lân tī Tâi ê n̂g-kim sî-tâi ia̍h bô m̄-tio̍h. Tī chit ê sî-chūn só͘ ū soan-kàu-su ê sò͘ sī kè-khì ia̍h bô, boē-lâi ia̍h bô. Chāi hit sî siū kàu-hoà ê hiuⁿ-chng ū 293 uī. Tuì án-ni lâi khoàⁿ ia̍h thang tām-po̍h chai hit ê tāi-lio̍k. Tī 1652 nî 4 ge̍h 15 ji̍t ū siū-phài. Siāng hit nî ê 7 ge̍h 3 ji̍t, in-uī beh hō͘ Tâi-oân kàu-hoē khah ū la̍t, só͘-í koh-chài chhiáⁿ Gulielmus Pantheus, chóng-sī i m̄ ún. Tī 1651 nî 7 ge̍h 26 ji̍t Joaⁿes Lutgens ū siū-phài khì Phîⁿ-ô͘. Kàu 1657 nî siū-tio̍h Chú ê tiàu, chhun 4 ê kiáⁿ kap hu-jîn. Phîⁿ-ô͘ thoân-tō sī i choè tāi-seng. Í-āu 4 nî-kú koh phài 9 miâ ê Soan-kàu-su ê nî-piáu lâi siá choè chham-khó.
Georgius Candidius
1627-1631
Robertus Junius
1629-1641
Georgius Candidius
1633-1637
Assuerus Hoogesteyn
1636-1637
Joaⁿes Lindeborn
1637-1639
Gerardus Leeuwius
1637-1639
Joaⁿes Schotanus
1638-1639
Joaⁿes Bavius
1640-1647
Robertus Junius
1641-1643
N. Mirkinius
1641-1644
Simon Van Green
1643-1647
Joaⁿes Happartus
1644-1646
Daniel Gravius
1647-1651
Jacobus Vertrecht
1647-1651
Antonius Hambroek
1648-1661
Gilbertus Happartius
1649-1652
Joaⁿes Kruyf
1649-1662
Rutger Zesschemaker
1651-1656
Joaⁿes Bakker
1651-1656
Abrahamus Dapper
1653-1656
Robertus Zassenius
1654-1656
Marcus Masius
1655-1661
Petrus Mus
1655-1662
Joaⁿes Campius
1655-1662
Hermaⁿus Buschhof
1655-1657
Arnoldus a Vinsen
1655-1662
Joaⁿes De Leonardis
1656-1662
Jacobus Ampzingius
1656-1662
Gulielmus Vinderus
1657-1659
漢羅（Ùi原文改寫）
台灣基督教史
吳昌盛
1928.08.01 521卷(芥菜子第30號) p.11-13
吳昌盛先生佇6月28號受主揀召。台灣教會有大損失一位有為的人物。阮大大共伊傷心。伊對佇阮的報紙不止出力。阮愛共伊感謝，紲寫幾字來表阮的弔意。
編輯部。
(續接前號)
第二章：－
第2節：荷蘭人的佈教。
A. 宣教師簡單的異動。佇1624年，荷蘭來佔台灣，in本國的當局者就連鞭有希望欲派傳道師來指導踮佇台灣的荷蘭人。這个希望後來有實現派兩個來，頭一個就是Michel Theodori，第二個就是Lawrengoon。頭一個來台灣無偌久就連鞭閣叫倒去Ba-ta-bia。第二--ê卻有接續佇遮做工到1627年的 5月。佇台灣頭一個傳基督的福音--ê就是這兩人。總是可惜這是干焦傳予in本國人聽nā-tiāⁿ，對以外的人卻猶未著手。所以若欲嚴密來講頭一个佈教佇台灣--ê是啥物人，拍算著講後來彼个Georgius Candidius較拄好。
In會來台灣佈教的原因，通講是對in 的政策生出來--ê。In 的統治台灣的政策毋是用武力，是用教化做地基。In用教化主義做in 的政策卻是有兩項的理由。頭一項，因為欲用台灣做in荷蘭的永遠的的根據地，閣再欲開發內地的富源。第二項，因為欲保全台灣內外的安全。所以in用基督教做in教化的手段。因為這个教化事業是對政策生出來--ê所以有真濟功利tek 的色彩，這卻亦是當然。總是這種的教化卻毋是做第一好的，m̄-kú上帝共伊sèng-piat予伊做榮顯伊的動機。荷蘭人為著欲貫徹這个目的所以有派宣教師來佈教佇生番的中間。彼个頭一个就是Rev. Georgius Candidius。以後35年久所派的宣教師有偆佇記錄--ê亦有30名左右。Taⁿ將派遣的宣教師照in 的年代順來寫in 的異動的淡薄來做參考。
照頂面所講Candidius就是來台灣宣教師的頭一個。伊是佇1627年5月4日來到咱台灣。伊一下到台灣就連鞭學生番話佮研究生番的宗教。經過兩年後才得著同勞者Robert Junius 的幫贊。伊毋但著磨佇宗教佮教育nā-tiāⁿ，亦有用生番來譯聖冊的一部分。伊佇1631年有倒轉去Ba-ta-bia，經過兩年才閣來台灣，佮Junius踮佇赤崁來盡力傳道。數年的著磨無空空；到1636年3月11日報告Ba-ta-bia 的殖民聽的時，已經有得著700个大人來受洗禮lah。到1637年才轉去荷蘭。
第二--ê就是Robert Junius。伊佇1629年過來台灣幫贊Candidius。以後盡力專心致意傳道佮教化生番。佇1636年Candidius會通報告hiah好的成績，其實咱袂通袂記得有Robert Junius teh共伊幫贊。對這个好成績的報告，in 的要求才得著許可。所以佇1636年4月23日Assuerus Hoogesteyn有來台灣，閣siāng年，7月26日，Ba-ta-bia 的會議有閣決議派Joaⁿes Lindeborn來台灣鬥跤手。伊佇1637年為著荷蘭人有受派來台灣做Zeelandia城的專任牧師。佇彼中間不幸Lindeborn有做毋著，所以予人共伊免職，閣再Hoogesteyn已經攏準備了lah，會通出去佈道的時紲予上帝召轉去。因為按呢Junius閣再一擺無同伴通佮伊做工；因為欲補通佮伊做工；因為欲補這个缺員，佇1638年7月12日Joaⁿes Schotanus受派來幫贊Junius。隔轉年的 12月11日毋知為著啥物理由無受允准轉去Ba-ta-bia，紲予政府共伊停職，真久的中間受著教會的譴責。
佇1641年正月Ba-ta-bia有接著一張批就是teh報Leeuwius死去的代誌。所以siāng彼年的 7月12日才會通得著迎接Joaⁿes Bavius，總是伊一下到台灣，Junius因為10年間的著磨有予伊歇睏。佇1641年5月8日伊有離開台灣去Ba-ta-bia佮當局相見。佇彼談話的中間當局有問伊的意見看是欲轉去本國，抑是會通閣轉來台灣。彼時伊用兩條的條件佮當局講，若會通得著應允就欲閣來台灣。頭條是加月給，第二條是伊所做的代誌政府毋通佮伊干涉。後來政府有應伊，所以佇siāng年siāng月13日(約束欲閣蹛三年間)閣再來台灣。佇1643 年，Simon Van Green有受派，siāng年的 12月14日Junius滿任轉去in本國安慰in老母。
佇1644年Joaⁿes Happartius有受派來台灣。佇一中間Havius是蹛佇Soelang (蕭壟？)亦teh巡視Mattau (麻豆)，Dorco (鹿港？)，Tilosen (諸羅山？)，Tevorang 的眾教會。Van Green是踮佇Favolang亦teh教化附近的鄉庄。Happartius是踮佇Zeelandia城teh掌理荷蘭人的集會佮teh幫贊Sakam (赤崁)，Tavokan (大目降)，Baloan。閣再Olef所引受teh教化--ê就是南部一帶的鄉庄。對按呢來看in佈教的區域，北是到Favolang，南是到Pangsoia (放索)；實在是真闊。卻彼中間猶有袂信的鄉庄。
佇1647年Bavius有拄著破病真重有轉去，閣再Van Green亦轉去。所以致到不止真缺工。這个風聲一下入Daniel Gravius 的耳孔，伊連鞭發表伊的決心欲為著台灣教會來出力。到佇這tia̍p伊是蹛佇Ba-ta-bia傳道。對伊的人格佮才能予人不止疼伊。眾人攏毋甘予伊來台灣，總是看著伊的決心hiah堅，才予伊家己自由。佇1647年5月6日離開Ba-ta-bia來台灣。伊佇台灣教會拍拚4年久，對伊的語學天才有大大利益台灣。佇1651年2月5日伊有閣感覺著Ba-ta-bia 的傳道書命，姑不將離開台灣。佮Gravius siang年Jacobus Vertrecht有受派。隔轉年Antonius Hambroch亦閣來鬥跤手。
佇1649年閣得著兩位的宣教師，就是Gilbertus Happartius佮Joaⁿes Kruyf。佇1651年Rutger Zesschemaker佮Joaⁿes Lutgens有受派。這个時代通講是荷蘭人傳道極盛的時代。閣再來講是荷蘭佇台的黃金時代亦無毋著。佇這个時陣所有宣教師的數是過去亦無，袂來亦無。在彼時受教化的鄉庄有293位。對按呢來看亦通淡薄知彼个大略。佇1652年4月15日有受派。Siāng彼年的 7月3日，因為欲予台灣教會較有力，所以閣再請Gulielmus Pantheus，總是伊毋允。佇1651年7月26日Joaⁿes Lutgens有受派去澎湖。到1657年受著主的召，偆4个囝佮夫人。澎湖傳道是伊做代先。以後4年久閣派9名个宣教師的年表來寫做參考。
Georgius Candidius
1627-1631
Robertus Junius
1629-1641
Georgius Candidius
1633-1637
Assuerus Hoogesteyn
1636-1637
Joaⁿes Lindeborn
1637-1639
Gerardus Leeuwius
1637-1639
Joaⁿes Schotanus
1638-1639
Joaⁿes Bavius
1640-1647
Robertus Junius
1641-1643
N. Mirkinius
1641-1644
Simon Van Green
1643-1647
Joaⁿes Happartus
1644-1646
Daniel Gravius
1647-1651
Jacobus Vertrecht
1647-1651
Antonius Hambroek
1648-1661
Gilbertus Happartius
1649-1652
Joaⁿes Kruyf
1649-1662
Rutger Zesschemaker
1651-1656
Joaⁿes Bakker
1651-1656
Abrahamus Dapper
1653-1656
Robertus Zassenius
1654-1656
Marcus Masius
1655-1661
Petrus Mus
1655-1662
Joaⁿes Campius
1655-1662
Hermaⁿus Buschhof
1655-1657
Arnoldus a Vinsen
1655-1662
Joaⁿes De Leonardis
1656-1662
Jacobus Ampzingius
1656-1662
Gulielmus Vinderus
1657-1659