台灣基督教史
Tâi-oân Ki-tok-kàu Sú
文獻資訊
| 項目 | 資料 |
|---|---|
| 作者 | 吳昌盛 Gô͘ Chhiong-sēng |
| 卷期 | 台灣教會報/芥菜子 |
| 卷期 | 第520卷 |
| 日期 | 1928/7 |
| 頁數 | 11-13 |
白話字（原文數位化）
Tâi-oân Ki-tok-kàu Sú
Gô͘ Chhiong-sēng
(Soà-chiap chêng-hō)
1928.07.01 520 Koàn (KOÀ-CHHÀI-CHÍ TĒ 29 Hō) p.11-13
Tī 1622 nî, Hô-lân ê chiong-kun Kai-che-lu-lin chhoā cha̍p-chhit chiah ê chiah3-chûn lâi Phîⁿ-ô͘ tuì Ang-bo̍k-têng chiūⁿ-lio̍k. Hit-sî ū chin-choē ê Tiong-kok thó-hái lâng lâi tiàm tī chia. Hō͘ Hô-lân lâng chhiúⁿ-khì ê thó-hî chûn ū la̍k-pah goā chiah; m̄-nā án-ni chiong Tiong-kok lâng khiú khì choè tiok-siâⁿ ê ku-lí. Siū-tio̍h in ê ge̍k-thāi put-chí toā, tì-kàu siâⁿ khí boē-hó ê tāi-seng chiū sí kah beh liáu khì.
Taⁿ chiong Ba̍k-sì só͘ siá ê chhau-lio̍k tām-po̍h, “In-uī beh khí siâⁿ-chē ū lia̍h Tiong-kok lâng 1500 lâng. Kiông-chè kiò in tio̍h choè kang. Kang-sū boē lo̍k-sêng ê í-chêng chiū í-keng gō-sí 1300 lâng. In-uī chi̍t-ji̍t chiah poàⁿ-kin bí hō͘-in chia̍h nā-tiāⁿ.”
Koh Lu-lo-ui, Hi-ku-su--sī ê Tâi-oân le̍k-sú ū siá kóng, Hô-lân lâng sūn chit- ê ki-hoē chiong beh cháu ê Tiong-kok lâng lia̍h lâi nn̄g-ê ēng liān-á kā pa̍k--leh, hō͘ in tio̍h tiok siâⁿ-chhiûⁿ, kàu lo̍k-sêng-āu kéng hiah ê iáu oē choè-kang ê, kā chài koè-khì Ba-ta-bia khì boē lâng choè lô͘-châi.
ia̍h nā koh chiong Ha-gu kì-lio̍k-kio̍k só͘ pó-chûn ê kong-pò lâi khoàⁿ ū siá kóng, “Tuì Phîⁿ-ô͘ só͘ chài 270 lâng ê tiong-kan bô tāi-chì kàu Ba-ta-bia--ê chiah ū chhun 130 lâng nā-tiāⁿ.” Chit-khoán ê sū-si̍t sī the sím-mi̍h?Keh-tńg-nî Bêng-chèng hú hut-jiân phài peng lâi kā cheng-hoat. Tī chit ê chiàn-cheng tiong Hô-lân lâng kap hái-chha̍t liân-lo̍k, phài chûn-lām 8 chiah toà Tiong-kok ê Gō͘-sū kap Tong-tēng hia chhut-la̍t lâi khian-che chit ê chiàn-cheng.
Koh keh-tńg-nî Hok-kiàn ê Sûn-bú, Lâm Ki-ek phài Chóng-peng Iú Chu-kun chhoā peng âi Phîⁿ-ô͘, ū lia̍h Hô-lân ê chiòng-koa Ko-bun-lut goā 11 lâng. It-sèng, It-pāi chhin-chhiūⁿ án-ni thâi ū 8 ge̍h ji̍t-kú. Bêng-chèng-hú kàu-bé ū jiōng-bō͘, ēng saⁿ-tiâu tiâu-kiāⁿ kap Hô-lân kóng-hô lâi soah chit-ê chiàn-cheng Tē-it-tiâu, Hô-lân tio̍h lī-khui Phîⁿ-ô͘ Tē-jī-tiâu, Bêng-chèng-hú bô hoán-thi Hô-lân ê chiàmTâi-oân. Tē-saⁿ-tiâu, tuì hit-tia̍p liáu-āu ín Hô-lân kap Tiong-kok bō͘-e̍k, chit saⁿ-tiâu. Tī 1624 nî 8 ge̍h Hô-lân lâng chiah li-khui Phîⁿ-ô͘-tó, sái tuì Tâi-oân hái-kiap ê tang-pêng lâi kàu Tâi-oân ê Se-lâm, Lo̍k-ní-bûn ê só͘-chāi chiah ji̍pTâi-kang, la̍h chiah chiūⁿ-lio̍k tiàm tī hiān-sî ê Tâi-lâm hū-kīn. Í-āu Phîⁿ-ô͘-tó bô koh-chai khoàⁿ-kìⁿ Hô-lân lâng, kan-ta chhun hit ê tó ê miâ choè-óng-nî ê kì-liām. Se-iûⁿ lâng hiān-sî iáu kiò chit ê tó choè Pescadores Islands, ì-sù chiū-sī thó-hái lâng ê tó. Khí-goân chiū-sī tuì Hô-lân lâng lâi. Hô-lân lâng tuì án-ni oân-choân tit-tio̍h Tâi-oân. Tâi-oân ê keng-êng chiū-sī sio̍k tī Tang ìn-tō͘ hoē-siā ê só͘ koán. Taⁿ lâi kóng-khí Tang ìn-tō͘ hoē-siā ê só͘ koán. Taⁿ lâi kóng-khí Tang ìn-tō͘ hoē-siā ê loē-iông tām-po̍h:－
Tang ìn-tō͘ hoē-siā chiū-sī siat tī Jiáu-a ê Ba-ta-bia ê só͘-chāi. I ê cho͘-chit tāi-seng sī kò-jîn ê thoân-thé, choân-bûn uī-tio̍h Tang-iûⁿ ê bō-e̍k lâi sia̍t--ê. āu-lâi Hô-lân chèng-hú choè chit ê hoē-siā ê kàm-tok. Chèng-hú ū hí-khó chit ê hoē-siā to̍k-chiàm bō͘-e̍k, tuì A-hui-lī-ka ê Hí-bōng-hong kàu Lâm-bí ê Majelan hái-kiap chí. Koh hō͘ i tī chit tiong-kan ū soan-chiàn, kóng-hô, thó͘-toē koah-jiōng, tiâu-iok thê-kiat ê te̍k-koân. Hit-sî só͘ phài ê Léng-sū si̍t-chāi sī chit ê hoē-siā ê siā-oân, kân, kan-ta hêng-sek-chiūⁿ hō͘ chèng-hú jīm-bēng nā-tiāⁿ. Só͘-í chit ê hoē-siā ê sèng-chit chi̍t-bīn sī seng-lí lâng, chi̍t-bīn sī chèng-hú. Tang ìn-tō͘ hoē-siā tit-tio̍h chit khoán siang-bīn-lāi ê kiàm lâi toà tī Tang-iûⁿ ê thian-toē the hiông-hui, beh thài m̄ tek-le̍k.
In lâi chiàm-léng Tâi-oân, liâm-piⁿ tiàm tī hiān-sî ê An-pêng khí siâⁿ kiò-choè Je-lan-lia, koh tī hiān-sî ê Tâi-lâm khí siâⁿ kiò-choè Phu-lo-bi-lan-tia lâi thóng-tī Tâi-oân choè in ê kin-kì-toē, Nā khoàⁿ Tiong-kok ê ku-kì ū siá kóng, “Siâⁿ ê khoah ū 276 tn̄g 6 chhioh, koân ū 3 tn̄g goā,” kan-ta khoàⁿ chit-ê mā chai hit-bô͘ ê khóng-tāi. Chit-ê chiū-sī in thóng-tī Tâi-oân 38 nî kan ê ki-chhó͘. Hit-sî Hô-lân lâng toà tī Tâi-oân ê koaⁿ bîn iok 600 pah; siú-pī-peng 2200, che phah-sǹg sī ke̍k-sēng sî-tāi ê lâng-sò͘.
Tī 1618 nî Boán-chiu ū chi̍t-lâng miâ-kiò ài-chhin-kak-lô hêng-khí lâi thóng-tī Boán-chiu, kàu 1636 nî lâm-hā lâi phah Bêng-tiâu, kok-hō chiah kiò-choè Chheng, kàu 1644 nî Lí Chū-sêng hoán, Lâm-kiaⁿ sio-soà hām-lo̍h. In-uī án-ni tuì Iông-chú-kang í-lâm, bô-lūn kàu sím-mi̍h só͘-chāi to-ū hoán-loān, jîn-bîn só͘ siū ê chhi-chhám, kan-khó͘ si̍t-chāi sī kóng boē-liáu. Só͘-i ū chin-choē ê liông-bîn lâi Tâi-oân siám-pī chai-lān, chhē seng-oa̍h ê an-choân.
Lūn-kàu Hàn-bîn-cho̍k ê lâi Tâi-oân sī tuì chin-chá chiū ū, chóng-sī tām-po̍h nā-tiāⁿ; kàu chit-pang chiah chin-choē lâi. Tng hit-sî lâi tiâm tī Phu-lo-bin-lan-tia hū-kūn ê Tiong-kok lâng, kóng iok ū 3 bān hō͘, lâng-sò͘ kè 10 bān í-siōng. In m̄-nā kau-ta tiàm tī chhī-lāi keng-êng siong-gia̍p nā-tiāⁿ, koh-chài khai-khún khòng-iá chèng gō-kak, chhah kam-chià; ū-ê ji̍p khì kàu chhim-soaⁿ kap chhiⁿ-hoan kau-oāⁿ mi̍h. Hô-lân lâng lī-iōng chit-ê lâi khui-hoat Tâi-oân ê hù-goân. Toā-toā hoan-gêng Hàn-bîn-cho̍k ê î-bîn. Tuì án-ni Hàn-bîn-cho̍k ê î-bîn chi̍t-ji̍t chi̍t-ji̍t ke, m̄-kú Hô-lân lâng in-uī tuì lī-io̍k siuⁿ kè-thâu, ū teng-siu chéng-chéng ê soè-hāng. Liân 7 hè í-siōng ê gín-ná muí ge̍h ia̍h tio̍h la̍p it-tēng ê jîn-thâu soè. In-uī siūⁿ ge̍h-thāi peh-sìⁿ, sit-lo̍h bîn-sim, tì-kàu kuí-nā-pái khí hoán-loān, kai-chài ū phah-pîⁿ, muí-pái ê hoán-loān to-ū ge̍k-sat Hàn-bîn-cho̍k, tì-kàu Hàn-bîn-cho̍k, tì-kàu Hàn-bîn-cho̍k ê hoán-kám ná chhim.
Tī 1661 nî Tēⁿ Sêng-kong ê lâi phah Tâi-oân, thang kóng sī tuì in ê ge̍k-thāi Hàn-bîn-cho̍k ê só͘-tì, ia̍h sī bô kè-thâu. Kàu 1662 nî kò͘-put-chiong tio̍h lī-khui chit ê hù-goân chin-choē ê Tâi-oân, kiám m̄-sī chin khó-sioh? Kiám-chhái ū lâng beh phoe-phêng kóng, chèng-tī-siōng ê būn-tê lóng bô siá, chóng-sī che sī goá ê koat-sim. Ki-tok-kàu í-goā ê būn-tê nā ē bián-tit goá chiū bô siá, chhiáⁿ liōng-kái.
漢羅（Ùi原文改寫）
台灣基督教史
吳昌盛
（續接前號）
1928.07.01 520卷 (芥菜子第29號) p.11-13
佇1622年，荷蘭的將軍Kai-che-lu-lin chhoā 17隻的戰船來澎湖對Ang-bo̍k-têng上陸。彼時有真濟的中國討海人來踮佇遮。予荷蘭人搶去的討魚船有六百外隻；毋但按呢將中國人揪去做築城的苦力。受著in 的虐待不止大，致到城起袂好的代先就死kah欲了去。
Taⁿ將Ba̍k-sì所寫的抄錄淡薄，「因為欲起城座有掠中國人1500人。強制叫in著做工。工事袂落成的以前就已經餓死1300人。因為一日才半斤米予 in食nā-tiāⁿ。」
閣Lu-lo-ui，Hi-ku-su--氏的台灣歷史有寫講，荷蘭人順這的機會將欲走的中國人掠來兩個用鍊仔共縛--leh，予in著築城牆，到落成後揀遐的猶會做工的，共載過去巴達雅去賣人做奴才。
亦若閣將Ha-gu記錄局所保存的公報來看有寫講，「對澎湖所載270人的中間無代誌到巴達雅--ê才有賰130人nā-tiāⁿ。」這款的事實是teh甚物？
隔轉年明政府忽然派兵來共征伐。佇這的戰爭中荷蘭人佮海賊連絡，派船艦8隻蹛中國的誤事佮Tong-tēng遐出力來牽制這的戰爭。
隔轉年福建的巡撫，Lâm Ki-ek派總兵 Iú Chu-kun chhoā 兵來澎湖，有掠荷蘭的 將官Ko-bun-lut外11人。一勝、一敗親像按呢刣有8月日久。明政府到尾有讓步，用三條條件佮荷蘭講和來煞這的戰爭。第一條，荷蘭著離開澎湖。第二條，明政府無反對荷蘭的佔台灣。第三條，對彼霎了後in荷蘭佮中國貿易，這三條。
佇1624年8月荷蘭人才離開澎湖，駛對台灣海峽的東爿來到台灣的 西南，鹿耳門的所在才入台江，la̍h才上陸 踮佇現時的台南附近。以後澎湖無閣再看見荷蘭人，干焦賰彼个島的名做望年的紀念。西洋人現時猶叫這的島做Pescadores Islands，意思就是討海人的島。起源就是對荷蘭人來。荷蘭人對按呢完全得著台灣。台灣的經營就是屬佇東印度會社的所管。今來講起東印度會社的內容淡薄：－
東印度會社就是設佇爪哇的巴達雅的所在。伊的組織代先是個人的團體，全文為著東洋的貿易來設--ê。後來荷蘭政府做這的會社的監督。政府有許可這的會社獨佔貿易，對亞非利加的希望峰到南美的Majelan海峽止。閣予伊佇這中間有宣戰、講和、土地割讓，條約締結的特權。彼時所派的 領事實在是這个會社的社員，干焦形式上予政府任命nā-tiāⁿ。所以這的會社的性質一面是生理人，一面是政府。東印度會社得著這款雙面利的劍來蹛佇東洋的天地teh雄揮，欲thài毋得力。
In 來佔領台灣，連鞭踮佇現時的 安平起城叫做Je-lan-lia，閣佇現時的台南起城叫做Phu-lo-bi-lan-tia來統治台灣做in 的根據地，若看中國的居記有寫講，「城的闊有276 丈 6 尺，懸有3丈外，」干焦看這个嘛知彼模ê擴大。這个就是in統治台灣38年間的基礎。彼時荷蘭人蹛佇台灣的官民約600百；守備兵2200，這拍算是極盛時代的人數。
佇1618年滿清有一人名叫ài-chhin-kak-lô興起來統治滿清，到1636年南下來拍明朝，國號才叫做清，到1644年李自成反，南京相紲陷落。因為按呢對揚子江以南，無論到甚物所在就有反亂，人民所受的淒慘，艱苦實在是講袂了。所以有真濟的 流民來台灣閃避災難，揣生活的安全。
論到漢民族的來台灣是對真早就有，總是淡薄nā-tiāⁿ；到這幫才真濟來。當彼時來踮佇Phu-lo-bin-lan-tia附近的中國人，講約有3萬戶，人數加10萬以上。In 毋但到焦踮佇市內經營商業nā-tiāⁿ，閣再開墾曠野種五角、插甘蔗；有的入去到深山佮生番交換物。荷蘭人利用這个來開發台灣的富源。大大歡迎漢民族的移民。對按呢漢民族的移民一日一日加，毋kú荷蘭人因為對凌虐傷過頭，有徵收種種的細項。連7歲以上的囡仔每月亦著納一定的人頭稅。因為想虐待百姓，失落民心，致到幾若擺起反亂，佳哉有拍平，每擺的反亂就有虐殺漢民族，致到漢民族的反感若深。
佇1661年鄭成功的來拍台灣，通講是對in 的虐待漢民族的所致，亦是無過頭。到1662年顧不將著離開這?富源真濟的台灣，敢毋是真可惜？敢采有人欲批評講，政治上的問題攏無寫，總是這是我的決心。基督教以外的問題若會免得我就無寫，請諒解。