台灣基督教史
Tâi-oân Ki-tok-kàu Sú
文獻資訊
| 項目 | 資料 |
|---|---|
| 作者 | 吳昌盛 Gô͘ Chhiong-sēng |
| 卷期 | 台灣教會報/芥菜子 |
| 卷期 | 第518卷 |
| 日期 | 1928/5 |
| 頁數 | 11-13 |
白話字（原文數位化）
Tâi-oân Ki-tok-kàu Sú
Gô͘ Chhiong-sēng
(Soà-chiap chêng-hō)
1928.05.01 518 Koàn (KOÀ-CHHÀI-CHÍ TĒ 27 Hō) p.11-13
Tē-it chiuⁿ:
Tē 2 chat: Iú-sú í-āu kàu Hô-lân léng Tái chí.
Tâi-oân choè tē-it tāi-seng kì chiūⁿ Le̍k-sú ê kì-lio̍k sī Suî-tiâu ê sî-tāi, pí Suî-tiâu khah í-chêng khiok bô sím-mi̍h khak-si̍t ê kì-lio̍k; sui-jiân Hàn-su ū siá ‘Tāi-oan-kok’ ū lâng teh chhui-siūⁿ kóng sī Tâi-oân, chóng-sī Hàn-tiâu ê Tē-lí-chì bô tè thang khoàⁿ, Tāi-oan-kok chit saⁿ-jī. Só͘-í boē thang koat-toàn lâi kóng tek-khak ū-iáⁿ.
Tē-it tāi-seng lâi Tâi-oân thàm-hiám ê nî-kō chiū-sī Suî-tiâu, Iông-tè, Tāi-gia̍p saⁿ-nî. Nā khoàⁿ hit-sî ê kì-lio̍k ū siá kóng, ‘Iông-tè lēng ú khî-uì, Chu Khoan ji̍p hái hóng īⁿ-cho̍k. Hô Bân giân chi. Suî-í Bân kū óng. In chì Liû-khiû (chiū-sī Tâi-oân). Giân put siong-thong, Liōng it-jîn jî-hoán.” Siāng nî-kō ê 7 nî chiah phài oán-cheng-kun. Hit-ê kì-sū ū siá kóng, “Tè khián Tân Leng chut-peng, chū Gī-an hû-hái, kek Liû-khiû, ûn-ûn.” Chóng-sī tit-tio̍h sím-mi̍h, ko͘-put-chiong-chiah koh pàng i khì. Tuì Tâi-oân pún-tó ê le̍k-sú khiok sī chhin-chhiūⁿ án-ni, chóng-sī kap Phîⁿ-ô͘ koan-hē khiok ū chin-kú ê le̍k-sú. Tông ê si-jîn Si Kian chiong Phîⁿ-ô͘ choè tê siá chi̍t-siú si kóng, “Seng-chho hái-pian to kuí chhī, Tó-bîn ki chhù bû hiong-lí, Hek-phî siàu-liân ha̍k chhái-chu, Siú-pà seng-lê chiàu iâm chuì.” Khoàⁿ chit-ê si chiū ē thang chhui-chhut tuì kó͘-chá chiū kap Phîⁿ-ô͘ tó ū koan-hē. Í-āu Tâi-oân kap Tiong-kok ê koan-hē khiok chi̍t-sî toān-choa̍t, só͘-í choân-tó chiah hō͘ Uí-khò͘ kap hái-chha̍t choè kin-kì-tē.
Uí-khò͘ ê khí-goân khiok boē-thang khak-si̍t chai, chóng-sī tī Ji̍t-pún Kiat-iá-tiân ê sî-tāi chiū í-keng uī-tio̍h Uí-khò͘ ū siⁿ-khí kok-chè būn-tê, chiū-sī tī Chèng-pêng 21 nî Ko-lê-kok ê Sú-chiat ū kè-khì Ji̍t-pún ê Hok-goân, tuì Ji̍t-pún chèng-hú khòng-gī. Khòng-gī ê bûn-kù sī siá kóng, “Hái-chha̍t chia̍p-chia̍p tuì kuì-kok chhut-lâi, chhim-hoān goán ê kīn-hái, thâi-sí goán ê peh-sìⁿ, í-keng ū cha̍p-goā nî lah; goán ê jîn-bîn boē-thang tit-tio̍h pêng-an ê só͘-chāi. ûn-ûn.”
iū-koh ‘Bêng-tiâu kì-sū pún-boa̍t’ hit-pún chheh ū kì kóng, “Hông-bú jī-liân hā sù-goat sî, Uí-khò͘ chhut-bu̍t hái-tó tiong, iân-hái chi tē kai hoān-chi.” Bêng-tiâu kiò Ji̍t-pún Chiok-lī Gī-boán tio̍h kìm-chí; Gī-boán in-uī ài beh kap Tiong-kok hô, ū thiaⁿ Bêng-tiâu ê khòng-gī kìm-chí hái-chha̍t (Uí khò). Chóng-sī kàu Gī-chhî ê sî bô beh thiaⁿ Tiong-kok khòng-gī, bô giâm-kìm hái-chha̍t, tì-kàu Tiong-kok kap Tiau-sián lóng pîⁿ-pîⁿ siū-tio̍h sún-hāi put-chí toā. In-uī Tâi-oân ê uī-tì tú-hó tī Tiong-kok kap Kiú-chiu ê tiong-kan, só͘-í Uí-khò͘ nā lâm-hā chiū chiong Tâi-oân choè kin-kì-tē. Nā khoàⁿ Bêng ê kì-lio̍k ū siá kóng, “Ka-chēng 42 nî, Uí-khò͘ chē chûn lâi chhim-hoān Bân Ò ê tē-hng, Bêng chiòng Chhek Kè-kong chhut lâi thó-hoa̍t, Uí-khò͘ su chē chûn cháu, hiòng Tâi-oân tô-cháu.”
āu-lâi Tiong-kok ê chha̍t-thâu Lîm Tō-khiân kap Uí-khò͘ tàu tóng lâi chhiúⁿ-kiap Chia̍t, Bân ê kūn-hái. Hit-sî To͘-tok Iú Tāi-hiàn chiah lâi phah. Uí-khò͘ su; jiok kàu phîⁿ ô͘. Tō-khiân chiah koh cháu kàu Tâi-oân. Téng-bīn só͘ kóng ê chiū-sī kóng-khí Tâi-oân kap Uí-khò͘ ê koan-hē. Chóng-sī Tiong-kok ê koán Phîⁿ-ô͘ sī tuì Goân-tiâu-bé chiū khí. Chóng-sī kàu Bêng-tiâu Hông-bú 5 nî Sìn-kok kong Thng Hô chiah lâi pêng-tiāⁿ chit ê tó-bîn. M̄-kú chia̍p-chia̍p hoán; só͘-í chiah koat-gī beh choa̍t chit ê hō-kin; tī Hông-bú 21 nî chiong choân-tó-bîn kā koáⁿ khì Chiang-chiu, Choân-chiu; ia̍h hoè Sûn-chhat-si. Bô phah-sǹg sūn chit ê ki-hoē chiah ê hái-chha̍t tian-tò khah hoaⁿ-hí.
āu-lâi Bêng ê Eńg-lo̍k nî-kan Tīⁿ Hô chiah koh lâi Tâi-oân uì bú chhiⁿ-hoan; chóng-sī bô sím-mi̍h kiàn-hāu. Koh-chài kàu Bêng ê Gî-tek 5 nî Ông Sam-pó beh khì Lū-sòng, chûn hoān-hong hō͘ phah lâi oá Tâi-oân. Nā chiàu ‘Tâi-oân-chì’ kap ‘Hiong-chó͘ pit-kì’ ū siá Ông Sam-pó hó khoán-thāi chhiⁿ-hoan ê sū-chek. Sui-jiân ū án-ni iáu-kú bô lâng káⁿ ji̍p lâi Tâi-oân choè sū-gia̍p. Só͘-í Hàn-bîn-cho̍k ê î-chū kap keng-êng sū-gia̍p, khiok m̄-chai sī tuì sím-mih sî? chóng-sī Ka-chēng nî-kan í-keng ū Hàn-bîn-cho̍k lâi tī Tâi-oân ê se hái-hoāⁿ, che khiok sī sū-si̍t.
Taⁿ chiong Tâi-oân ê bêng-chheng lâi lio̍k-kì tām-po̍h. Liû-khiû chit ê bêng-chheng chiū-sī Suî-tiâu sî-tāi só͘ chheng-ho͘--ê. Hit-sî khoàⁿ Tâi-oân choè hiān-sî ê toā Liû-khiû ê chi̍t-pō͘-hūn. Chiàu ‘Kò͘ sè hoat lio̍k’ só͘ kóng, “Tē-kài ban-lōng, oán-jiân jio̍k kiû hû suí kài ban-lōng tiong, kò͘ bêng Liû-kiû hō͘ choán uî Liû-kiû ûn-ûn. āu-lâi tī Bêng ê khí-thâu hiān-sî ê toā Liû-kiû, siū Bêng hong, ia̍h chiah chiong Tâi-oân ké choè sió Liû-kiû. Hiān-sî Tang-káng ê sin-piⁿ ū chi̍t ê sè ê tó, kiò-choè sió Liû-kiû, phah-sǹg sī tuì chia lâi. Tong-hoan hit ê miâ; tuì Bêng ê chho͘-tāi Tâi-oân ê sū-chêng chiū chiām-chiām hō͘ lâng chai-iáⁿ.
Tâi-oân ê chū-bîn m̄-nā oē boē thong nā-tiāⁿ, seng-khu thǹg-theh, ná chhin-chhiūⁿ chhiⁿ-hoan, só͘-í chiah kiò-choè Tong-hoan. Ko-sa ū sî siá Thap-ka-sa-kó͘:－ chit ê miâ sī tī saⁿ-pah goā nî chêng Ji̍t-pún lâng kā hō--ê, chāi tī hit-sî ū chin-choē Ji̍t-pún lâng koè-lâi tī Tâi-oân. In ê kin-kì-tē khǹg tī Tâi-oân ê se-lâm-pō͘, tāi-khài káⁿ sī chím-á ê Ko-hiông. Tī chit hū-kūn ū chi̍t ê chhiⁿ-hoan-siā kiò-choè ‘Ta-ko-san,’ chit ê im kap hit só͘-chāi ê kéng-tì kap Ji̍t-pún ê ‘Ko-sa-po͘’ ê kéng-tì kap im beh sio-siāng, só͘-í chiah hō-choè chit ê miâ. Tāi-seng sī kan-ta chí se-lâm-pō͘ nā-tiāⁿ, kàu āu-lâi soà pìⁿ-choè Tâi-oân-tó ê miâ. āu-lâi koh tuì Tâi-oân ê tē-sè ēng hit ê kin-im kiò-choè ‘Ko-san-kok’. Chóng-sī bô bêng-bêng ê chèng-kù; m̄-kú nā lâi khoàⁿ le̍k-sú só͘ ū chhun ê kì-lio̍k, chiū-sī tī Ji̍t-pún ê Bûn-lo̍k jī nî, sī Bêng-tiâu Bān-le̍k 21 nî, Hông-sîn Siù-kiat siá phoe lâi hō͘ Tâi-oân-ông só͘ ēng ê miâ. Só͘-í chit ê Ko-san-kok ê miâ siāng-chió ia̍h pí che khah chá.
Tâi-oân:－chit ê miâ ê iû-lâi, khiok ū chéng-chéng ê īⁿ-soat. Phó͘-thong sī chiong Bêng-tiâu ê lâng Chiu Eng ê Tong-hoan-kì lāi só͘ ‘Tâi-oân’ choè tē-it tāi-seng, Chiu Eng chit ê lâng chiū-sī Bêng-tiâu Bān-le̍k ê lâng, Tong-hoan-kì chiū sī chiong i só͘ thiaⁿ ê lâi siá--ê. Só͘-í chit ê miâ tek-khak pí i khah-chá chiū ū ēng. Chit ê bêng-chheng ê iû-lâi ū saⁿ khoán ê īⁿ-soat:－
(1) Nā khoàⁿ Tâi-oân-chì ū siá kóng, “Hô-lân siat chhī ū chhú (Tâi-kang), Tiok choan-sêng, chè jio̍k chong-tâi, Hái-pin sa-khoân suí khiok oa̍t, iū pek chiu chhù kì uî chi oan. Chhú Tâi-oân só͘ iû bêng iá.” Chit ê soat bô sím-mi̍h kàu-gia̍h thang sìn. In-uī sī siuⁿ oá-khò bûn-jī ê kái-soat.
(2) Hàn-bîn-cho̍k siāng tē-it tāi-seng lâi Tâi-oân chiūⁿ-lio̍k ê só͘-chāi, chiū-sī tī pún-tó ê lâm-pêng, kap hit só͘-chāi ê hoan Cha-li-sian óng-lâi. Chóng-sī chit só͘-chāi ê chhiⁿ-hoan í-chêng m̄-bat khoàⁿ-tio̍h īⁿ-jîn-chéng, ia̍h chit pang khoàⁿ-tio̍h Hàn-bîn-cho̍k chiū kā kiò-choè ‘Ka-pai-la-gan’. āu-lâi piàn-choè ‘Pai-la-gan’, piàn-choè ‘Pai-gan’, piàn chò ‘Pai-oan’, chiah piàn-choè ‘Tâi-oân’.
(3) Tâi-oân Lâm-pō͘ pêng-iá só͘ toà ê hoan-cho̍k, chiū-sī ‘Pai-oan-cho̍k’, hiān-sî ia̍h iáu ū. In-uī Hàn-bîn-cho̍k tē it tāi-seng kap chhiⁿ-hoan óng-lâi ê chiū-sī chit cho̍k, só͘-í chiah chiong chit ê miâ choè chit ê tó ê miâ. Tāi-seng sī ‘Pai-oan’ āu-lâi chiah pìⁿ-choè Tâi-oân.
Formosa:－Chit ê miâ chiū-sī tī Chú-āu 16 sè-kí ê sî, Phô-tô-gâ kiâⁿ-chûn ê kā hō--ê. In tuì hn̄g-hn̄g ê hái-iûⁿ, khoàⁿ-tio̍h Tâi-oân kong-kéng só͘ hoat-chhut o-ló ê oē, soà pìⁿ-choè Tâi-oân ê miâ. In khoàⁿ-tio̍h chiah suí ê tó, put-ti put-kak kóng, “Ilha Formosa” ì-sù chiū-sī kóng, chin suí ê tó. Tong-to͘, Tong-lêng:－Chit ê miâ chiū-sī Tīⁿ Sêng-kong lâi oá chit ê tó, liâm-piⁿ chiong Tâi-oân ké choè Tong-to͘. Kàu in kiáⁿ Tīⁿ Keng chiap-uī liáu, chiah koh ké choè Tong-lêng. Tīⁿ Sêng-kong chiong Tâi-oân ké choè Tong-to͘ ê goân-in, nā khoàⁿ Tâi-oân-koān-chì chiū chai. Ū siá kóng, ‘uī Tīⁿ o͘N3 Tâi-oân chi bêng, kò͘ kái-chheng ûn-ûn.’ In-uī Tâi-oân sī kap tâi-liáu siāng ì-sù.
Pak-káng:－chit ê miâ chiū-sī Hàn-bîn-cho̍k soá lâi Tâi-oân toà, khah choē lâm-pêng sī Tâi-lâm, Ko-hiông, pak-pêng sī kàu Pak-káng. Tī Ka-chēng boa̍t-nî ū Pak-káng ê thó-hî-chûn hō͘ phiau-liû khì kàu Ke-lâng, āu-lâi Pak-káng kap chit só͘-chāi soà siông-siông lâi-lâi, khì-khì, chiū kiò chit phian hō-choè Pak-káng. āu-lâi soà pìⁿ-choè Tâi-oân ê miâ. Nā khoàⁿ ‘Hong î kì-lio̍k’ ū siá kóng, “Phîⁿ-ô͘ uî chiong, choân chi bûn-hō͘, jî Pak-káng chek Phîⁿ-ô͘ chi tûn-chhí.” Che bêng-bêng Pak-káng sī chí Tâi-oân ê ì-sù. Í-goā iáu ū nn̄g, saⁿ ê miâ, chóng-sī bô sím-mi̍h lâng chai, khah bô lâng ēng, só͘-í lio̍k khí lâi kan-ta chiah ê chiū hó.
漢羅（Ùi原文改寫）
台灣基督教史
吳昌盛
(續接前號)
1928.05.01 518卷(芥菜子第27號) p.11-13
第一章：
第2節：有史以後到荷蘭領台止。
台灣最第一代先記上歷史的記錄是隋朝的時代，比隋朝較以前卻無啥物確實的記錄；雖然漢書有寫「大灣國」有人teh推想講是台灣，總是漢朝的地理誌無綴通看，大灣國這三字。所以袂通決斷來講的確有影。
第一代先來台灣探險的年號就是隋朝，煬帝，大業三年。若看彼時的記錄有寫講，「煬帝令羽騎尉，朱寬入海訪異族。何蠻言之。遂與蠻俱往。因至流求國(就是台灣)。言不相通，掠一人而返。」Siāng年號的 7年才派遠征軍。彼个記事有寫講，「帝遣陳棱卒兵，自義安浮海，擊流求，云云。」總是得著啥物，姑不將才閣放伊去。對台灣本島的歷史卻是親像按呢，總是佮澎湖關係卻有真久的歷史。唐的詩人施肩將澎湖做題寫一首詩講，「腥臊海邊多鬼市，島民居厝無鄉里，黑皮少年學採珠，手把生螺照鹽水。」看這个詩就會通推出對古早就佮澎湖島有關係。以後台灣佮中國的關係卻一時斷絕，所以全島才予倭寇佮海賊做根據地。
倭寇的起源卻袂通確實知，總是佇日本Kiat-iá-tiân 的時代就已經為著倭寇有生起國際問題，就是佇正平21年高麗國的使節有過去日本的福原，對日本政府抗議。抗議的文句是寫講，「海賊chia̍p-chia̍p對貴國出來，侵犯阮的近海，刣死阮的百姓，已經有十外年lah；阮的人民袂通得著平安的所在。云云。」
又閣「明朝紀事本末」彼本冊有記講，「洪武二年下sù-goat時，倭寇出沒海島中，沿海之地偕犯之。」明朝叫日本Chiok-lī Gī-boán著禁止；Gī-boán因為愛欲佮中國和，有聽明朝的抗議禁止海賊(倭寇)。總是到Gī-chhî 的時無欲聽中國抗議，無嚴禁海賊，致到中國佮朝鮮攏平平受著損害不止大。因為台灣的位置拄好佇中國佮九州的中間，所以倭寇若南下就將台灣做根據地。若看明的記錄有寫講，「嘉靖42年，倭寇坐船來侵犯Bân Ò 的地方，明將戚繼光出來討伐，倭寇輸坐船走，向台灣逃走。」
後來中國的賊頭林道乾佮倭寇鬥黨來搶劫Chia̍t，閩 的近海。彼時都督俞大猷才來拍。倭寇輸；jiok到澎湖。道乾才閣走到台灣。頂面所講的就是講起台灣佮倭寇的關係。總是中國的管澎湖是對元朝尾就起。總是到明朝洪武5年信-kok攻Thng Hô才來平定這个島民。毋kú chia̍p-chia̍p反；所以才決議欲絕這个禍根；佇洪武21年將全島民共趕去漳州，泉州；亦廢巡察司。無拍算順這个機會chiah 的海賊顛倒較歡喜。
後來明的永樂年間鄭和才閣來台灣慰撫生番；總是無啥物見效。閣再到明的 宜德5年王三寶欲去呂宋，船犯風予拍來倚台灣。若照「台灣誌」佮「Hiong-chó͘筆記」有寫王三寶好款待生番的事蹟。雖然有按呢iáu-kú無人敢入來台灣做事業。所以漢民族的 î-chū佮經營事業，卻毋知是對什麼時？總是嘉靖年間已經有漢民族來佇台灣的西海岸，這卻是事實。
Taⁿ將台灣的名稱來略記淡薄。流求這个名稱就是隋朝時代所稱呼--ê。彼時看台灣做現時的大流求的一部分。照「Kò͘ sè hoat lio̍k」所講，「地界ban-lōng，宛然jio̍k求浮水中，故名流求後轉為流求云云。後來佇明的起頭現時的大流求，受明封，亦才將台灣改做小流求。現時東港的身邊有一個細的島，叫做小流求，拍算是對遮來。東番彼个名；對明的初代台灣的事情就漸漸予人知影。
台灣的住民毋但話袂通nā-tiāⁿ，身軀thǹg-theh，ná親像生番，所以才叫做東番。Ko-sa有時寫Thap-ka-sa-kó͘：－這个名是佇三百外年前日本人共號--ê，在佇彼時有真濟日本人過來佇台灣。In 的根據地囥佇台灣的 西南部，大概敢是chím-á 的高雄。佇這附近有一個生番社叫做「Ta-ko山，」這个音佮彼所在的景緻佮日本的「Ko-sa-po͘」 的景緻佮音欲相siāng，所以才號做這个名。代先是干焦指西南部nā-tiāⁿ，到後來紲變做台灣島的名。後來閣對台灣的地勢用彼个近音叫做「高山國」。總是無明明的證據；毋kú若來看歷史所有chhun 的記錄，就是佇日本的 文樂二年，是明朝萬曆21年，Hông-sîn Siù-kiat寫批來予台灣丸所用的名。所以這个高山國的名siāng少亦比這較早。
台灣：－這个名的由來，卻有種種的異說。普通是將明朝的人周嬰的東番記內所「台灣」最第一代先，周嬰這个人就是明朝萬曆的人，東番記就是將伊所聽的來寫--ê。所以這个名的確比伊較早就有用。這个名稱的由來有三款的異說：－
(1) 若看台灣誌有寫講，「荷蘭設市有取(台江)，築專城，制若崇台，海濱sa環水曲越，又泊舟處記為之灣。取台灣所由名也。」這个說無啥物夠額通信。因為是傷倚靠文字的解說。
(2) 漢民族siāng第一代先來台灣上陸的所在，就是佇本島的南爿，佮彼所在的番Cha-li-sian往來。總是這所在的生番以前毋捌看著異人種，亦這pang看著漢民族就共叫做「Ka-pai-la-gan」。後來變做「Pai-la-gan」，變做「Pai-gan」，變做「Pai-oan」，才變做「台灣」。
(3) 台灣南部平野所蹛的番族，就是「Pai-oan-族」，現時亦猶有。因為漢民族第一代先佮青番往來的就是這族，所以才將這个名做這个島的名。代先是「Pai-oan」後來才變做台灣。
Formosa：－這个名就是佇主後16世紀的時，葡萄牙行船的共號--ê。In對遠遠的海洋，看著台灣光景所發出呵咾的話，紲變做台灣的名。In看著chiah媠的島，不知不覺講，「Ilha Formosa」意思就是講，真媠的島。東都，東寧：－這个名就是鄭成功來倚這个島，連鞭將台灣改做東都。到in囝鄭經接位了，才閣改做東寧。鄭成功將台灣改做東都的原因，若看台灣縣誌就知。有寫講，「為鄭o͘N3台灣之名，故改稱云云。」因為台灣是佮台liáu siāng意思。
北港：－這个名就是漢民族徙來台灣蹛，較濟南爿是台南，高雄，北爿是到北港。佇嘉靖末年有北港的討魚船予漂流去到基隆，後來北港佮這所在紲常常來來，去去，就叫這編號做北港。後來紲變做台灣的名。若看「方輿紀略」有寫講，「澎湖為漳，泉之門戶，而北港即澎湖之唇齒。」這明明北港是指台灣的意思。以外猶有兩，三个名，總是無啥物人知，較無人用，所以略起來干焦chiah 的就好。