Sè-kài cha̍p-jī Uí-jîn lūnPermalink

文獻資訊Permalink

白話字（原文數位化）Permalink

Sè-kài cha̍p-jī Uí-jîn lūn

Sî-tāi piàn-chhian chiū su-siúⁿ í-ki̍p ta̍k-hāng lóng tè i piàn-oāⁿ.  Só͘-í lūn tuì Uí-jîn ê su-siúⁿ phiau-chún iā lóng piàn-khoán.  Taⁿ tī chia só͘ beh kài-siāu uí-jîn ê sū sī tuì cha̍p-chì e̍k chhut ê.  Chiū-sī teh lūn hiān-kim it-poaⁿ ê chheng-liân ha̍k-seng tuì uí-jîn ê koan-liām sím-mi̍h khoán.  Phì-jū chá-sî ài saⁿ-thâi ê sî-tāi ta̍k lâng lóng ēng bú-chiòng chhin-chhiūⁿ Ná-phô-lûn, á-sī A-le̍k-san-tāi téng-téng choè uí-jîn.  Chóng-sī su-siúⁿ ê piàn-chhian chin kín, hiān-sî chiū m̄-sī án-ni; taⁿ chhiáⁿ lâi khoàⁿ: -Chit ê būn-toê sī Bí-kok chiàn-cheng Hông-siōng kok-bîn uí-oân-hoē tuì choân-sè-kài tāi-ha̍k-seng the̍h chhut uí-jîn tâu-phiò kèng-cheng ê lūn-bûn hoat-piáu.  Si̍t-chāi ū lâi èng-bō͘ ê kok ū saⁿ-cha̍p ê í-siōng.  Chóng-sī lūn koan-hē soán-te̍k uí-jîn ê sū ū saⁿ-hāng iàu-kín ê tiâu-kiāⁿ, chiū-sī beh tâu-phiò uí-jîn-lūn ê lâng só͘ tio̍h chai-iáⁿ ê ū saⁿ tiâu-kiāⁿ: -(1) Tio̍h soán hit-khoán phín-sèng ko-kiat ê.  (2) uī-tio̍h chèng-gī m̄ kiaⁿ sí, koh tio̍h ài ū hoat-hui hi-seng ê cheng-sîn hit-khoán lâng.  (3) Koh tio̍h hit-khoán kòng-hiàn tī jîn-tō ū sêng-kong kiàn-siat sū-gia̍p ê chiah oē ēng-tit.  Put-kò chong-kàu ê kàu-chó͘ á-sī tuì chong-kàu hong-bīn só͘ khoàⁿ ê uí-jîn kap hiān-sî iáu, teh oa̍h ê lâng bô chāi-lāi.  Taⁿ chiàu in só͘ hoat-piáu ê sūn-sū lâi soat-bêng tī ē-toé: - (1) Lo͘is Pastew (1822-1895).  Chit ê lâng sī Hoat-kok ê hoà-ha̍k-chiá.  Ū lâng teh phoe-phêng kóng tuì i ê chhiú só͘ chín-kiù ê oa̍h-miā pí Ná-pho-lûn tī chiàn-cheng só͘ thâi sí ê oa̍h-miā ū kuí-nā pē khah chē”.  I uī-tio̍h kho-ha̍k ê chìn-pō͘ boē kì-tit chia̍h boē kì-tit khùn, ia̍h ū hoat-kiàn tio̍h kó͘-kim ê ha̍k-chiá só͘ bē bat hoat-kiàn tio̍h ê mi̍h.  Si̍t-chāi lūn kàu lán āu-tāi ê lâng tio̍h toā-toā kā i kám-siā chiah oē ēng-tit.  Taⁿ i só͘ hoat-kiàn ê sī sím-mi̍h?  Chiū-sī lūn mi̍h ê hoat-kàⁿ m̄-sī kan-ta tuì hoà-ha̍k ê piàn-hoà nā-tiāⁿ, si̍t-chāi sī tī hit só͘-chāi iáu ū siⁿ-chhut choē-choē soè-khún ê in-toaⁿ.  Taⁿ chit ê soè-khún-ha̍k (bacteriology) chiū-sī tuì i ê ha̍k-soat lâi siⁿ-khí ê.  I hoat-kiàn tio̍h káu ê chek-chhé-tiong ū soè-khún ia̍h kā I the̍h chhut lâi i-tī khióng-suí-pīⁿ koh ū sêng-kong.  Koh chhin-chhiūⁿ gû-lin ê sat-khún-hoat ia̍h sī i tuì ha̍k-lí lâi sêng-kong ê,

(2). Abraham Lincoln (Lîm khéng Tāi-thóng-léng).  In-uī jîn-tō ê in-toaⁿ tú-tio̍h boē sǹg-tit ê chhíⁿ-chhám, kan-khó͘ kap chhì-liān ê sī Lîm Khéng.  I sī chá-tāi Bí-kok ê tāi-thóng-léng ê chi̍t ê.  Tī chng ni̍h chhut-sì ia̍h sī tī chng-ni̍h toā-hàn, chiâu-chn̂g sī chhin-chhiūⁿ chng-ni̍h lâng ê phoh(誤植phò)-si̍t, chóng-sī i sī pêng-hô kap chèng-gī ê ióng-sū.  I ê seng-gâi sí-chiong lóng ū ta̍t chiâⁿ i ê lí-sióng.  Sui-bóng tú-tio̍h sit-chì á-sī hoân-ló ê sî ia̍h sī tuì lâng ê bīn-chêng m̄-bat hián-chhut bô chhiò-bīn ê só͘-chāi.  Chóng-sī iáu-kú tī hit ê sî-chūn put-sî to ke-thiⁿ pún-sin ê ióng-khì lâi chìn-hêng i ê choè-chiong ê lí-sióng kap bo̍k-tek.  Lūn i ê chit-sò͘ kán-īⁿ ê seng-oa̍h bô lâng oē kap i pí-tit. I tī kûn(誤植kūn)-chiòng ê tiong-kan tì-ì ài hō͘ lâng o-ló, chi̍t-pō͘ kín-sīn giâm-siok tuì pêng-hô ê lō͘ lâi kiâⁿ, só͘-í chhin-chhiūⁿ i chit khoán ê lâng chiah sī chiàⁿ uí-jîn.  I uī-tio̍h ài tit-tio̍h chi̍t-pún ê phoà-chheh, koāⁿ lâu moá-bīn chhut-la̍t choè kang ê chèng-ti̍t lâng.

Koh siông-siông pó-hō͘ khoàⁿ-kò͘ koáⁿ-hū ko͘-jî, ia̍h gâu sià-bián lâng, só͘-í put-sî tī chèng-lâng ê thâu-khak lāi lóng ū tuì i tit-tio̍h chi̍t-chéng ê un-hô ê lêng-kám.  Koh-chài hō͘ Bí-kok lâng ū thoân-kiat ê la̍t kap kú-tn̂g uī-tio̍h pêng-hô lâi hi-seng i pún-sin.  Sui-bóng i í-keng kè-sin, m̄-kú tāi-tāi teh chí-tō Bí-kok lâng.  Nā ū kàu tī i ê kì-liām-pi ê sin-piⁿ ê lâng lóng oē kám-kak tio̍h tháu-pàng ê hoaⁿ-hí, só͘-í ta̍k lâng hoaⁿ-hí kàu lâu ba̍k-sái.  Í-chêng sī lâm-pak tāi-ke saⁿ oàn-hūn, taⁿ sī tāi-ke ēng thiàⁿ kap pêng-hô lâi saⁿ kiat-liân hō͘ kok-thó͘ oē thóng-it.  Só͘-í bô lūn pîn-chiān, hù-kuì, sī-toā sī-soè, pêng-iú á-sī tuì-te̍k, pe̍h-bīn á-sī o͘-bīn lóng-chóng ēng tâng-it ê sim teh o-ló i, kám-siā i, kap teh siàu-liām i bô soah.  Lūn i ê kòng-hiàn tī kok-ka, siā-hoē kap jîn-luī ê toā kong-lô m̄-sī kan-ta ēng chhuì lâi thoân, á-sī ēng pit lâi siá chiū oē liáu ê.

(3) Christopher Columbus (1446-1506).  Kho-lûn-pò͘ sī Í-tāi-lī ê lâng.  I sī khai-hoat bûn-hoà ê sin oa̍h-miā ê lâng, i kiàn-siat le̍k-sú-siōng choè hián-tù ê toā sū-gia̍p, bô lūn sím-mi̍h sî-tāi ê lâng to lóng ū sêng-jīn i ê kong-chek.  Lán nā koh siūⁿ kàu hit sî-tāi it-poaⁿ lâng ê bê-sìn(誤植sin) kap choân-jiân bô tē-lí-ha̍k ê tì-sek, chiū it-hoat hō͘ lán oē kám-tio̍h i só͘ choè ê sū-gia̍p koh khah uí-tāi.  Kho-lūn-pò͘ hoán-tuì tng-sî it-poaⁿ ê só͘ sìn, koat-sim beh hoat-kiàn thàu kàu ìn-tō͘ ê sin-phâng-lō͘, i ū hián-chhut i ê ióng-khì kap thian-châi, só͘-í āu-lâi ū toā sêng-kong.  I pún-sin khiok m̄ chai-iáⁿ i só͘ hoat-kiàn chin ê kè-ta̍t, sui-bóng sī án-ni mā boē kiám-chió i ê uí-tāi.  I m̄ nā kiàn-siat tē-lí-ha̍k ê tì-sek nā-tiāⁿ, koh-chài choè choē-choē thàm-hiám-ka ê sian-khu-chiá.  Sè-kài ê le̍k-sú-siōng chhim-chhim éng-hióng tio̍h î-bîn khì Se-iûⁿ bô soah ê goân-tōng-la̍t bô m̄-sī uī-tio̍h i ê in-toaⁿ.  I ū táⁿ-phoà khòng-hái ê bê-sìn kap kiaⁿ-hiâⁿ, koh-chài toā-toā chióng-lē khòng-hái, só͘-í kin-ná-ji̍t kok-kok chiah tāi-ke oē ná chiap-kūn.  I hit-sî khiok bô chū-kak kàu án-ni chóng-sī sè-kài uī-tio̍h i í-keng tāi-ke tio̍h koh khah kiat-ha̍p ê sî-tāi kàu lah.

(4). George Washington (1732-1799).  Lūn Hoa-sēng-tùn hoaⁿ-hí pàng-sak it-chhè, chiū-sī bô ài tiàm tī Eng-kok ê Hông-kiong-lāi tit koân ê tē-uī.  Koh sui-bóng keng-chè-chiūⁿ ê sêng-kong kap ka-têng seng-oa̍h ê an-lo̍k i lóng bô ài, kan-ta hoaⁿ-hí kéng chi̍t-tiâu chū-iû kiàn-siat ê iáu m̄-bat keng-giām ê sim-lō͘.  Sui-bóng i ê tuì-te̍k to soà o-ló kóng Hoa-sēng-tùn sī kek-bēng chhiau-kûn ê uí-jîn.  Tī chiàn-tiûⁿ ê sî bô chi̍t-su̍t-á ê kiaⁿ-hiâⁿ, hi-seng  ka-kī, mō͘(誤植mô͘)-hiám sìⁿ-miā, put-sî to pâi tī tē-it thâu-chêng lâi kó͘-chhui choân-kun.  I ê tō-tek chin koân.  Lūn i tuì chit-bīn lâi khoàⁿ sī chin giâm-hat ê lâng, chóng-sī lūn-kàu i ê chhin-chhiat sī hō͘ kun-tuī choân-pō͘ só͘ chun-kèng ê.  Teh liāu-lí kok-chèng ê sî, bô lūn choè kē-uī ê jīn-bū i to hoaⁿ-hí choè, só͘-í i ê uí-tāi kàu án-ni.  Koh-chài put-chí ū tiāⁿ-tio̍h kap hō͘ lâng chun-kèng ui-hêng ê bīn-māu.  I sī choè chho͘-tāi kok-bîn ê chí-hui-chiá.  Tī Hiàn-hoat chè-tēng hoē-gī ê sî, Chiū kap Liân-pang chèng-hú tāi-ke beh phoà-li̍h ê sî, uī-tio̍h i ê gâu chiu-soân só͘-í chiah hō͘ nn̄g-pêng tuì hun-loān kok lâi saⁿ hia̍p-hô.  Koh lūn Bí-kok goā-kau hong-chiam ia̍h sī chiàu i só͘ chí-tō ê hoat-tō͘ lâi chiâⁿ-ê.  Hoa-sēng-tùn si̍t-chāi sī uí-tāi ê Bí-kok lâng.  In-uī i tuì ka-kī só͘ phāu-hū chì-ko ê tō-tek phiau-chún, chiong ka-kī só͘ ū it-chhè lâi choè hi-seng, koh lūn kàu uī-tio̍h Bí-kok thong le̍k-sú tiong i só͘ sêng-kong ê kiàn-siat-tek sū-gia̍p pí pa̍t-lâng khah choē.  I hō͘ kok-ka tit-tio̍h to̍k-li̍p, koh tng Liân-pang chèng-hú teh kè-oē sin hong-chiam guî-hiám ê sî i gâu chí-tō in, hō͘ in tit-tio̍h an-choân ê lō͘ thang kiâⁿ.

(5). Benjamin Franklin (1706-1790).  Lūn Piān-ngá-bín Hu̍t-lān-khek-lêng ê sèng-chit chió-chió lâng ū.  I oē hō͘ kò-sèng ê lâng hāng-ho̍k, koh uī-tio̍h Bí-kok kap jîn-tō ê in-toaⁿ ū toā-toā kòng-hiàn tio̍h, só͘-í i hō͘ lâng kā i pâi-lia̍t tī Sè-kài uí-jîn ê tuī-ngó͘ sī lí só͘ tong-jiân.  Tī Kho-ha̍k-kài lūn i só͘ hoat-bêng kap hoat-kiàn ia̍h sī boē-sǹg-tit, koh choè éng-oán ê kì-liām sū-gia̍p i ū chhòng-siat “Pen Tāi-ha̍k” kap kong-chiòng ê tô͘-su-koán ê chè-tō͘.  Koh tī Bí-kok to̍k-li̍p soan-giân kap hiàn-hoat ê chhiam-miâ chiá ê tiong-kan Hoat-lân khu-lîm ê miâ te̍k(誤植tek)-pia̍t siá khah ū la̍t.  Choè hô-pêng ê sú-chiá bô lâng oē iâⁿ--i.  Eng-kok kap Bí-kok toā kau-chiàn ê guî-hiám ia̍h, sī uī-tio̍h i éng-oán lâi siau bô khì.  Koh uī-tio̍h beh kap Hoat-kok chhin-siān ê in-toaⁿ, tī kú-kú ê tiong-kan chin chhut-la̍t, kàu lāu mā iáu sī uī-tio̍h chit-chân sū chhut-la̍t bô ià-siān.  I koh-chài uī-tio̍h beh hō͘ Bí-kok tit-tio̍h chū-iû ê in-toaⁿ só͘ kòng-hiàn ia̍h chin-chē.  Lâng chheng choè “to-hong-bīn ê Hoat-lân khu-lîm”.  I si̍t-chāi sī ài-kok-chiá, chèng-tī-ka, goā-kau-ka, bûn-jī ê chok-chiá, kap kho-ha̍k-chiá.  Nā siông-sè siūⁿ bô lâng ū i hiah nih choē khoán ê thian-châi.  I ê toā bo̍k-tek sī hōng-sū, tuì chit ê bo̍k-tek i ū sêng-kong.  In-uī i ê choân-seng-oa̍h chiū-sī oân-choân iú-iōng ê jîn-seng.

(6). Woodrow witson (1856-1924).  Ui-ní-sùn sī Bí-kok só͘ ū le̍k-tāi ê Tâi-thóng-léng tiong choè tē-it lí-sióng-ka kap hiàn-sin-tek chham tiong-si̍t ê lâng.  I choè sè-kài chèng-kio̍k ê chí-tō-chiá, sī hō͘ choân sè-kài ê lâng só͘ sêng-jîn ê, kap hō͘ lóng-chóng ê jîn-luī só͘ chông-pài.  I si̍t-chāi uī-tio̍h choân sè-kài jîn-luī ê hēng-hok lâi hi-seng chhut-la̍t kàu sí.  I uī-tio̍h beh chhòng-siat chit ê ki-koan lâi pó-chhî éng-oán ê pêng-hô, chiū-sī thang chiàu hit ê pí kim, thih khah kian-kò͘ ê kok-chè hia̍p-iok éng-oán lâi pān chiàn-cheng choè uî(誤植uī)-hoat ê in-toaⁿ, bô mî bô ji̍t ê tio̍h-boâ.  Kàu i ê lí-sióng nā si̍t-hiān hit sî, phah-sǹg tek-khak oē hō͘ lâng o-ló kóng: pí chhut-miâ ê goā-kho-chhiú-su̍t, á-sī hó ê io̍h kiù lâng ê oa̍h-miā khah choē, koh pí bô lūn sím-mi̍h khah hó ê mô͘-chuì-che ê tû-khì jîn-luī ê thòng-khó͘ iáu khah iâⁿ bān-pah-pē.  Lūn i tuì pún-sin ê gī-bū ê chīn-tiong si̍t-chāi hō͘ lâng oē kiaⁿ-tio̍h.  I só͘ siūⁿ ê sū siông-siông lóng chù-ì tī jîn-luī, ài hō͘ choân jîn-luī tit-tio̍h hok-khì, che sī i chiâu-chn̂g ê sim-goān.  Lūn kàu ka-kī ê lī-hāi koan-hē choân-jiân lóng bô iàu-kín.  I hoat-kiàn tio̍h chi̍t-tiâu oē lī-ek choân sè-kài ê sin-lō͘, só͘-í uī-tio̍h beh hō͘ i ū kong-hāu, chīn-sim chīn-la̍t tuì hit hong-bīn lâi hi-seng i ê kiān-khong kap sìⁿ-miā.  Lūn i ko-kiat ê phín-sèng kap uī-tio̍h beh ta̍t-chiâⁿ ka-kī só͘ tui-kiû(誤植kiū) ê bo̍k-tek lóng bô iàu-kín ka-kī hit ê hi-seng kap uī-tio̍h beh kiàn-siat sè-kài éng-oán pêng-hô ê kian-kò͘ ki-chhó͘, lūn tuì i só͘ kòng-hiàn chiah ê sū, sè-kài ê lâng koat-toàn bô boē kì-tit i ê un, kap éng-oán teh kám-siā i.  Taⁿ chiàu i só͘ lâu ê ki-koan bô lūn kok-ka á-sī bîn-cho̍k tuì chit-tia̍p liáu-āu tek-khak oē koh siⁿ-khí khah kian-kò͘ kap khah toā ê saⁿ-thiàⁿ chiah tio̍h.  (7). Florence Nightingale (1820-1910).  Ná-teng-kek-ní lú-sú tī le̍k-sú-siōng choè tē-it thang chù-ba̍k ê jîn-bu̍t.  Siat-sú i nā sī kam-goān choè Lûn-tun siā-kau-kài ê hū-jîn, tiāⁿ-tio̍h oē hō͘ lâng chheng i choè siā-kau-kài ê lú-ông.  Chóng-sī Lú-sú lūn ka-kī ê khoài-lo̍k, kiat-hun, kap siā-kau seng-oa̍h i khoàⁿ choè tîn-ai.  Kan-ta ài khoàⁿ-kò͘ sàn-hiong ū pēⁿ ê lâng nā-tiāⁿ, ài beh an-uì kan-khó͘ lâng lâi hiàn i chi̍t-sin.  Tī Kū-lí-bí-a chiàn-cheng ê sî. i tī Lûn-tun thiaⁿ-kìⁿ kóng tio̍h siong ê Eng-kok peng-teng ê kan-khó͘, Lú-sú suî-sî chì-goān beh choè khàn-hō͘-hū, chiong pīⁿ-īⁿ ê châi-liāu tún chi̍t chûn chài, kap saⁿ-cha̍p-chhit ê tông-chì ê pêng-iú choè tīn suî-sî hiòng Kun-sū-tàn-teng chhī-goā ê chi̍t só͘-chāi kín chhut-hoat, tī hia Lú-sú hián-chhut pa̍t-lâng chió-chió ū ê cho͘-chit lêng-le̍k kap ióng-kám, koh i só͘ chi-phoè ê pīⁿ-īⁿ ū kiù kuí-nā chheng ê oa̍h-miā.  I ê thoa-boâ sī thiàⁿ ê piáu-hiān, i ê seng-oa̍h sī hōng-sū kàu lō͘-bé, i só͘ kiâⁿ ê só͘-chāi sī jîn-luī-ài ê lō͘.  uī-tio̍h sè-kài hēng-hok ê in-toaⁿ i ū thiat-té-tek ê kòng-hiàn.  Tuì Lú-sú ê khé-hoat lâng kàu āu-lâi tī Jeneva hoē-gī ê sî chhòng-chō jîn-luī só͘ iáu-bē bat chhòng, choè tē-it ko-siōng ki-koan ê chi̍t ê, chiū-sī chhòng-chō Chhiah-cha̍p-jī-siā.

(8). Joan d’Arc (1412-143) Chit ê Lú-sú sī Hoat-kok lâng, i sī lú-kia̍t, koh ia̍h sī sûn-lān-chiá, si̍t-chāi ia̍h sī sèng-chiá.  Lūn i só͘ sêng-chiū ê sū-gia̍p, nā tuì i só͘ kè-oē ê sî ê chōng-thāi kap chiân-tô͘(誤植tò͘) ê hiám-o chham choân-jiân tuì i lóng bô lī-ek chiah ê tiám kā i siūⁿ khí-lâi ê sî, si̍t-chāi boē khah su tī le̍k-sú-siōng só͘ ū choè ko ê kì-lio̍k.  Sòng-hiong bô siū kàu-io̍k, koh sī lông-hu ê cha-bó͘-kiáⁿ, I khoàⁿ-kìⁿ i ê kok-ka í-keng tī tuì-te̍k ê peng-la̍t ê ē-kha teh hō͘ in thún-ta̍h, chai-iáⁿ bô ū tí-khòng-la̍t koh chì-khì lóng bô liáu-liáu lah.  Tī kuí-nā nî ê tiong-kan siū ap-pek to teh tòng boē tiâu, koh kok-ông í-keng siūⁿ beh thoat-chhut kok-kéng lah.  Nā sī chit-ê sòng-hiong choè-chhân lâng ê cha-bó͘ gín-ná chi̍t-ē chhun chhiú khì bong chi̍t-tè chhin-chhiūⁿ sí-lâng kut-thâu ê kok-ka lah, chit ê sí-kut-thâu ê kok-ka liâm-piⁿ peh khí-lâi tè i kiâⁿ lah.  Taⁿ Joan d’Arc ê uí-tāi ê só͘-chāi m̄-sī tio̍h tán chiàn-cheng iâⁿ, tian-tò sī uī-tio̍h oē cheng-ho̍k ka-kī chit tiám teh chhut-miâ.  Chit lâng chín-kiù chi̍t ê kok-ka, koh ēng ông-koan chiàu kū thang kui tī ông ê thâu-khak, choè chit-khoán ê toā-sū-gia̍p ia̍h lóng bô phoà-hāi tio̍h i ê chêng-chho, tuì thâu kàu-bé sī chhù-lú, si̍t-chāi i tuì chit ê uí-tāi ê kong-gia̍p só͘ eng-kai tit-tio̍h ê sī pò-siúⁿ kap bêng-ù, chóng-sī i lóng bô tit poàⁿ-hāng.  I só͘ hi-bōng ê sī kan-ta ài tńg khì i ê chhân-chng-chhù koh lâi kò͘-iûⁿ kap pang-chān lāu-bú ê sū nā-tiāⁿ.

Chóng-sī kàu-bé i só͘ chín-kiù ê kok-ka kim-kim khoàⁿ i teh hō͘ lâng ēng hé kā i sí-hêng.  Si̍t-chāi nā khoàⁿ tio̍h án-ni, tek-khak ū lâng oē sit-táⁿ kóng, tian-tò uī siā-hoē, uī kok-ka, uī jîn-luī lâi chhut-la̍t ê lâng lóng bô hó pò-èng, só͘-í chèng-gī, thian-lí m̄-bián tì-ì oē ēng-tit.  Siūⁿ án-ni ê lâng toā-toā chhò-gō͘, sui-bóng pò-èng bô chek-sî lâi, iáu-kú chèng-gī kàu bé boē bia̍t-bô tit.  Taⁿ sè-kài ê chèng lâng tī kin-ná-ji̍t lóng chheng chit ê cha-bó͘ gín-ná choè sèng-chiá, bô lūn lāu-lâng, á-sī siàu-liân ê lâm-lú lóng pîⁿ-pîⁿ tuì i ko-kiat ê bô͘-hoān lâi siū-tio̍h lêng-kám.

(9). Cocrates (B. C. 70-399) Lūn Só-kek-lia̍p-tí sī choè kó͘-tāi tō-tek su-siúⁿ choè tē-it hó ê tāi(誤植tài)-piáu-chiá.  I sī chin sió-sim kèng-uī sîn koh sī chin hó ê lâng.  Pêng-iú tiong bô-lâng ū khah iâⁿ i.  I ài chèng-gī, koh i sī chin jia̍t-sêng ka, iáu-kú put sî chai thang chū-chek, chū-chè ê lâng.  I bat ka-kī án-ni kóng, “Chèng-sîn sī uī-tio̍h beh hō͘ ngá-tián lâng chiâⁿ choè koh khah hó ê in-toaⁿ chiah-chhe goá lâi.”  I tuì chit ê lí-sióng hi-seng i choân-seng-gâi, ia̍h lóng bô siūⁿ beh siū pò-siúⁿ sím-mi̍h, kan-ta ēng sí choè i hōng-sū seng-oa̍h.  Choè-chiong-ê soan-kò, hit sî tit beh sí ê sî chin ióng-kám, chhiông(誤植chhiòng)-iông, chū-chū jiân-jiân lâi kè-sì.  I iáu-bē chhut-sì í-chêng lâng lóng sī ēng chip-siú kū-koàn choè tē-it hó ê hong-sio̍k.

Kàu Só-kek-lia̍p-tí chhut lâi liáu-āu kà-sī ngá-tián lâng tui-kiû siān ê hoat-tō͘, ná chhin-chhiūⁿ i ha̍k-chiá teh kiû sin-hoat-kiàn ê khoán.  Lūn su-siúⁿ ê la̍t chit ê chin-siān-jîn sī tuì chū-chè lâi tit tio̍h hiòng-siōng, sui-bóng sī chong-kàu ê tia̍t-lì ia̍h sī chió-chió oē iâⁿ i.  I iáu bē chhut-sì í-chêng ê kho-ha̍k sī kan-ta luī-chek goā-bīn koan-chhat nā-tiāⁿ.  I án-ni siūⁿ kóng, sim-koaⁿ m̄-sī kan-ta ū ngó͘-koan ê ti-kak, iáu-ū khah kun-pún-tek, koh uī-tio̍h beh thàu kàu bû-kiông ê kiat-ha̍p tio̍h lô-le̍k ê.  I ū sêng-jīn kan-ta phō͘-piàn-sèng chit-hāng thang chò kho-ha̍k ê chûn-chāi.  Tuì i liáu-āu bô lūn sī kho-ha̍k á-sī tia̍t-ha̍k lóng-chóng sī chiàu i chit ê su-siúⁿ choè ki-chhó͘ lâi hoat-tián ê.

10). Joham Gutenberg (1400-1468). Chit ê sī To̍k-e̍k-lâng, lâng siông-siông kóng sī i hoat-bêng, ìn-soat-su̍t (theartof printing), kî-si̍t m̄-sī i hoat-bêng, chóng-sī tuì i lâi kái-chō oa̍h-pán-jī oē the̍h-khí the̍h-lo̍h, chiū-sī chū-iû, chū-chāi thang khui-phoà hiah ê khì-khū liáu-āu chit ê ìn-soat-su̍t chiah oân-choân.  I iáu bē hoat-bêng chit-khoán í-chêng lâng sī khek-jī tī chhâ-phìⁿ, chiah ēng ba̍k-chuí kā i boah, liáu-āu choá chiah kā-i ji̍p tī hit téng-bīn, só͘-í i teh siūⁿ kóng, “bo̍h-tit khek-jī tī kui-tè pang, lâi chi̍t-jī chi̍t-jī khoàⁿ sī beh ēng chhâ, á-sī ēng kim-chok lâi ê sió-phìⁿ lâi khek kiám boē khah lī-piān?”

I só͘ siūⁿ ê hoat-tō͘ ná chhin-chhiūⁿ chin tan-sûn ê khoán, chóng-sī chiàu án-ni khì si̍t-hêng si̍t-chāi ke kuí nā pah-pē ê lī-piān.

āu-lâi cha̍p-nî ê lô͘-le̍k kap tuì chi̍t ê pêng-iú oān-chō͘ i ê chîⁿ-hāng kó-jiân án(誤植an)-ni sêng-kong.  Só͘-í tuì 1450 nî ê sî chiū oē tit thang in Sèng-keng.  Taⁿ i hoaⁿ-hí i só͘ hoat-bêng ê ki-khì ū sêng-kong sī tia̍p-á kú nā-tiāⁿ, in-uī hit ê te̍k-hú koân khì hō͘ chiah ê chîⁿ ê pêng-iú kā i chhiúⁿ khì.

Siat-sú nā bô hit sî ê Tāi-cheng-chèng ū sù i ê ióng-ló-kim, chiū tek-khak oē chhiⁿ-chhám.  In-uī i só͘ hoat-hêng chū-chāi ê oa̍h-jī hō͘ sè-kài choè chi̍t-ē oāⁿ-khoán.  Í-chêng ê chheh-luī chin chió, só͘-í beh siu-ha̍k ê lâng chin kan-khó͘, chóng-sī chhin-chhiūⁿ kin-ná-ji̍t bô lūn sī sím-mi̍h kho-ha̍k-ê pò-kò, á-sī bí-su̍t, bûn-ha̍k téng-téng oē tit-thang ēng ta̍k-kok ê khiuⁿ-kháu lâi ìn, thang thong-sìn kàu ta̍k-só͘-chāi.  Che lóng sī Gutenbern ê tì-ìm, chiū-sī tuì o͘-àm ê sî-tāi chhoā lán kàu tī kng-bêng ê sè-kài.

(Boē-oân).

漢羅（Ùi原文改寫）Permalink

世界十二偉人論

時代變遷就思想以及逐項攏綴伊變換。所以論對偉人的思想標準也攏變款。Taⁿ佇遮所欲介紹偉人的事是對雜誌譯出的。就是teh論現今一般的青年學生對偉人的觀念甚物款。譬喻早時愛相刣的時代逐人攏用武將親像Ná-phô-lûn，抑是亞歷山大等等做偉人。總是思想的變遷真緊，現時就毋是按呢；taⁿ請來看：-這个問題是美國戰爭Hông-siōng國民委員會對全世界大學生the̍h出偉人投票敬稱的論文發表。實在有來應募的國有三十个以上。總是論關係選擇偉人的事有三項要緊的條件，就是欲投票偉人論的人所著知影的有三條件：-(1)著選彼款品性高潔的。(2)為著正義毋驚死，閣著愛有發揮犧牲的精神彼款人。(3)閣著彼款貢獻佇人道有成功建設事業的才會用得。不過宗教的教祖抑是對宗教方面所看的偉人佮現時猶teh活的人無在內。Taⁿ照in所發表的順序來說明佇下底：- (1) Lo͘is Pastew (1822-1895)。這个人是法國的化學者。有人teh批評講對伊的手所拯救的活命比Ná-pho-lûn佇戰爭所刣死的活命有幾若倍較濟」。伊為著科學的進步袂記得食袂記得睏，亦有發見著古今的學者所未捌發見著的物。實在論到咱後代的人著大大共伊感謝才會用得。Taⁿ伊所發見的是甚物？就是論物的發酵毋是kan-ta對化學的變化nā-tiāⁿ，實在是佇彼所在猶有生出濟濟細菌的因端。Taⁿ這个細菌學 (bacteriology)就是對伊的學說來生起的。伊發見著九个chek-chhé-tiong有細菌亦共伊the̍h出來醫治khióng-suí病閣有成功。閣親像牛奶的殺菌法亦是伊對學理來成功的，

(2). Abraham Lincoln (林肯大統領)。因為人道的因端拄著袂算得的悽慘，艱苦佮試煉的是林肯。伊是早代美國的大統領的一个。佇庄裡出世亦是佇庄裡大漢，chiâu-chn̂g是親像庄裡人的樸實，總是伊是平和佮正義的勇士。伊的生涯始終攏有達成伊的理想。雖罔拄著失志抑是煩惱的時亦是對人的面前毋捌顯出無笑面的所在。總是iáu-kú佇彼个時陣不時to加添本身的勇氣來進行伊的最終的理想佮目的。論伊的質素簡易的生活無人會佮伊比得。伊佇群眾的中間致意愛予人呵咾，一步謹慎嚴肅對平和的路來行，所以親像伊這款的人才是正偉人。伊為著愛得著一本的破冊，汗流滿面出力做工的正直人。

閣常常保護看顧寡婦孤兒，亦gâu赦免人，所以不時佇眾人的頭殼內攏有對伊得著一種的溫和的靈感。閣再予美國人有團結的力佮久長為著平和來犧牲伊本身。雖罔伊已經過身，m̄-kú代代teh指導美國人。若有到佇伊的紀念碑的身邊的人攏會感覺著tháu放的歡喜，所以逐人歡喜到流目屎。以前是南北大家saⁿ怨恨，taⁿ是大家用疼佮平和來saⁿ結聯予國土會統一。所以無論貧賤，富貴，序大序細，朋友抑是對敵，白面抑是烏面攏總用同一 的心teh呵咾伊，感謝伊，佮teh數念伊無煞。論伊的貢獻佇國家，社會佮人類的大功勞毋是kan-ta用喙來傳，抑是用筆來寫就會了的。

(3) Christopher Columbus (1446-1506)。Kho-lūn-pò͘是義大利的人。伊是開發文化的新活命的人，伊建設歷史上做顯著的大事業，無論甚物時代的人to攏有承認伊的功績。咱若閣想到彼時代一般人的迷信佮全然無地理學的智識，就益發予咱會感著伊所做的事業閣較偉大。Kho-lūn-pò͘反對當時一般的所信，決心欲發見透到印度的新航路，伊有顯出伊的勇氣佮天才，所以後來有大成功。伊本身卻毋知影伊所發見真的價值，雖罔是按呢嘛袂減少伊的偉大。伊毋若建設地理學的智識nā-tiāⁿ，閣再做濟濟探險家的先驅者。世界的歷史上深深影響著移民去西洋無煞的原動力無毋是為著伊的因端。伊有打破khòng海的迷信佮驚惶，閣再大大獎勵khòng海，所以今仔日各國才大家會ná接近。伊彼時卻無自覺到按呢總是世界為著伊已經大家著閣較結合的時代到lah。

(4). George Washington (1732-1799)。論Hoa-sēng-tùn歡喜放sak一切，就是無愛tiàm佇英國的皇宮內得懸的地位。閣雖罔經濟上的成功佮家庭生活的安樂伊攏無愛，kan-ta歡喜揀一條自由建設的猶毋捌經驗的心路。雖罔伊的對敵to紲呵咾講Hoa-sēng-tùn是革命超群的偉人。佇戰場的時無一su̍t仔的驚惶，犧牲家己，冒險性命，不時to排佇第一頭前來鼓吹全軍。伊的道德真懸。論伊對這面來看是真嚴hat的人，總是論到伊的親切是予軍隊全部所尊敬的。Teh料理國政的時，無論做低位的任務伊to歡喜做，所以伊的偉大到按呢。閣再不止有定著佮予人尊敬威形的面貌。伊是做初代國民的指揮者。佇憲法制定會議的時，就佮聯邦政府大家欲破裂的時，為著伊的gâu周旋所以才予兩爿對紛亂閣來saⁿ協和。閣論美國外交方針亦是照伊所指導的法度來成的。Hoa-sēng-tùn實在是偉大的美國人。因為伊對家己所抱負至高的道德標準，將家己所有一切來做犧牲，閣論到為著美國通歷史中伊所成功的建設的事業比別人較濟。伊予國家得著獨立，閣當聯邦政府teh計畫新方針危險的時伊gâu指導in，予in得著安全的路通行。

(5). Benjamin Franklin (1706-1790)。論Piān-ngá-bín Hu̍t-lân-khek-lêng 的性質少少人有。伊會予個性的人降服，閣為著美國佮人道的因端有大大貢獻著，所以伊予人共伊排列佇世界偉人的隊伍是理所當然。佇科學界論伊所發明佮發見亦是袂算得，閣做永遠的紀念事業伊有創設「Pen大學」佮公眾的圖書館的制度。閣佇美國獨立宣言佮憲法的簽名者的中間Hoat-lân khu-lîm 的名特別寫較有力。做和平的使者無人會贏--伊。英國佮美國大交戰的危險亦是為著伊永遠來消無去。閣為著欲佮法國親善的因端，佇久久的中間真出力，到老嘛猶是為著這層事出力無厭倦。伊閣再為著欲予美國得著自由的因端所貢獻亦真濟。人稱做「多方面的 Hoat-lân khu-lîm」。伊實在是愛國者，政治家，外交家，文字的作者，佮科學者。若詳細想無人有伊hiah nih濟款的天才。伊的大目的是奉仕，對這个目的伊有成功。因為伊的全生活就是完全有用的人生。

(6). Woodrow Wilson (1856-1924)。Ui-ní-sùn是美國所有歷代的大統領中做第一理想家佮獻身tek chham忠實的人。伊做世界政局的指導者，是予全世界的人所成人的，佮予攏總的人類所崇拜。伊實在為著全世界人類的幸福來犧牲出力到死。伊為著欲創設這个機關來保持永遠的平和，就是通照彼个比金，鐵較堅固的國際合約永遠來辦戰爭做違法的因端，無暝無日的著磨。到伊的理想若實現彼時，拍算的確會予人呵咾講：比出名的外科手術，抑是好的藥救人的活命較濟，閣比無論甚物較好的 mô͘-chuì-che 的除去人類的痛苦猶較贏萬百倍。論伊對本身的義務的盡忠實在予人會驚著。伊所想的事常常攏注意佇人類，愛予全人類得著福氣，這是伊齊全的心願。論到家己的厲害關係全然攏無要緊。伊發見著一條能利益全世界的新路，所以為著欲予伊有功效，盡心盡力對彼方面來犧牲伊的健康佮性命。論伊高潔的品性佮為著欲達成家己所追求的目的攏無要緊家己彼个犧牲佮為著欲建設世界永遠平和的堅固基礎，論對伊所貢獻chiah的事，世界的人決斷無袂記得伊的恩，佮永遠teh感謝伊。Taⁿ照伊所留的機關無論國家抑是民族對這霎了後的確會閣生起較堅固佮較大的相疼才著。(7). Florence Nightingale (1820-1910)。Ná-teng-kek-ní lú-sú佇歷史上做第一通注目的人物。設使伊若是甘願做倫敦社交界的婦人，定著會予人稱伊做社交界的女王。總是Lú-sú論家己的快樂，結婚，佮社交生活伊看做塵埃。Kan-ta愛看顧散鄉有病的人nā-tiāⁿ，愛欲安慰艱苦人來獻伊一身。佇Kū-lí-bí-a戰爭的時。伊佇倫敦聽見講著傷的英國兵丁的艱苦，Lú-sú隨時志願欲做看護婦，將病院的材料囤一船載，佮三十七个同志的朋友做陣隨時向軍事但丁市外的一所在緊出發，佇遐Lú-sú顯出別人少少有的組織能力佮勇敢，閣伊所支配的病院有救幾若千的活命。伊的拖磨是疼的表現，伊的生活是奉仕到路尾，伊所行的所在是人類愛的路。為著世界幸福的因端伊有徹底的的貢獻。對Lú-sú的啟發人到後來佇Jeneva會議的時創造人類所猶未捌chhòng，做第一高尚機關的一个，就是創造赤十字社。

(8). Joan d’ Arc (1412-143)這个Lú-sú是法國人，伊是女傑，閣亦是殉難者，實在亦是聖者。論伊所成就的事業，若對伊所計畫的時的狀態佮前途的險惡chham全然對伊攏無利益才的點共伊想起來的時，實在袂較輸佇歷史上所有最高的記錄。Sòng-hiong無受教育，閣是農夫的查某囝，伊看見伊的國家已經佇對敵的兵力的下跤teh予in thún踏，知影無有抵抗力閣志氣攏無了了lah。佇幾若年的中間受壓迫to teh tòng袂tiâu，閣國王已經想欲脫出國境lah。若是這个sòng-hiong做田人的查某囡仔一下伸手去摸一塊親像死人骨頭的國家lah，這个死骨頭的國家連鞭peh起來綴伊行lah。Taⁿ Joan d’ Arc 的偉大的所在毋是著等戰爭贏，顛倒是為著會征服家己這點teh出名。這人拯救一个國家，閣用王冠照舊通歸佇王的頭殼，做這款的大事業亦攏無破害著伊的情操，對頭到尾是處女，實在伊對這个偉大的功業所應該得著的是報賞佮名譽，總是伊攏無得半項。伊所希望的是kan-ta愛轉去伊的田庄厝閣來顧羊佮幫贊老母的事nā-tiāⁿ。

總是到尾伊所拯救的國家金金看伊teh予人用火共伊死刑。實在若看著按呢，的確有人會失膽講，顛倒為社會，為國家，為人類來出力的人攏無好報應，所以正義，天理毋免致意會用得。想按呢的人大大錯誤，雖罔報應無即時來，iáu-kú正義到尾袂滅無得。Taⁿ世界的眾人佇今仔日攏稱這个查某囡仔做聖者，無論老人，抑是少年的男女攏平平對伊高潔的模範來受著靈感。

(9). Cocrates (B.C. 70-399)論Só-kek-lia̍p-tí是做古代道德思想做第一好的 代表者。伊是真小心敬畏神閣是真好的人。朋友中無人有較贏伊。伊愛正義，閣伊是真熱誠家，iáu-kú不時知通自責，自制的人。伊捌家己按呢講，「眾神是為著欲予雅典人成做閣較好的因端才差我來。」伊對這个理想犧牲伊全生涯，亦攏無想欲受報賞甚物，kan-ta用死做伊奉事生活。最終的宣告，彼時得欲死的時真勇敢，從容，自自然然來過世。伊猶未出世以前人攏是用執守舊慣做第一好的風俗。

到Só-kek-lia̍p-tí出來了後教示雅典人追求善的法度，ná親像伊學者teh求新發見的款。論思想的力這个真善人是對自制來得著向上，雖罔是宗教的 tia̍t-li亦是少少會贏伊。伊猶袂出世以前的科學是kan-ta累積外面觀察nā-tiāⁿ。伊按呢想講，心肝毋是kan-ta有五官的知覺，猶有較根本的，閣為著欲透到無窮的結合著勞碌的。伊有承認kan-ta普遍性這項通做科學的存在。對伊了後無論是科學抑是tia̍t-ha̍k攏總是照伊這个思想做基礎來發展的。

10). Joham Gutenberg (1400-1468)。這个是To̍k-e̍k人，人常常講是伊發明，印刷術(theartof printing)，其實毋是伊發明，總是對伊來改造活版字會the̍h起the̍h落，就是自由，自在通開破遐的器具了後這个印刷術才完全。伊猶袂發明這款以前人是刻字佇柴片，才用墨水共伊抹，了後紙才共伊入佇彼頂面，所以伊teh想講，「莫得刻字佇規塊枋，來一字一字看是欲用柴，抑是用kim-chok來的小片來刻kiám袂較利便？」

伊所想的法度ná親像真單純的款，總是照按呢去實行實在加幾若百倍的利便。

後來十年的勞力佮對一个朋友援助伊的錢項果然按呢成功。所以對1450年的時就會得通in聖經。Taⁿ伊歡喜伊所發明的機器有成功是霎仔久nā-tiāⁿ，因為彼个特許懸去予chiah的錢的朋友共伊搶去。

設使若無彼時的大清政有賜伊的養老金，就的確會淒慘。因為伊所發行自在的活字予世界做一下換款。以前的冊類真少，所以欲修學的人真艱苦，總是親像今仔日無論是甚物科學的報告，抑是美術，文學等等會得通用逐國的腔口來應，通通訊到逐所在。這攏是Gutenbern的致蔭，就是對烏暗的時代chhoā咱到佇光明的世界。

(袂完)。