白蟻的社會
Pe̍h-hiā ê siā-hoē
文獻資訊
| 項目 | 資料 |
|---|---|
| 作者 | 蔡Tiōng-kú |
| 卷期 | 芥菜子 |
| 卷期 | 第 3 號 |
| 日期 | 1926/1 |
| 頁數 | 49-51 |
白話字（原文數位化）
PE̍H-HIĀ Ê SIĀ-HOĒ
Lâng só͘ chai tī tōng-bu̍t tiong keng-êng siā-hoē seng-oa̍h ê khun-thiông ū 3 chéng-luī. Chiū-sī káu-hiā, phang kap pe̍h-hiā. Lūn in ê siā-hoē, ū saⁿ-tâng ê só͘-chāi－ū kang-thâng, bú-thâng, kap choè kang ê thâng. Nā-sī káu-hiā kap pe̍h-hiā, choè kang ê thâng phó͘-thong (誤植phó͘-tong) ū hun nn̄g-khoán－pêng-siông choè kang ê thâu kap choè peng--ê. Koh-khah hok-cha̍p ê chéng-luī ū nn̄g-saⁿ khoán ê choè peng ê thâng－ū ê kò͘-siú m̄-bián hō͘ tuì-te̍k lâi chhim-ji̍p, ū ê khì kong-kek tuì-te̍k.
Chit 3 khoán ê tiong-kan, siā-hoē seng-oa̍h choè hoat-ta̍t--ê chiū-sī pe̍h-hiā. I ê siū lāi chiàu chéng-luī ū bô saⁿ-tâng. It-poaⁿ tāi-seng chi̍t-tuì ông kap lú-ông tiàm choè-hoé, ka-kī chiām-chiām sêng-tióng; í-goā iáu ū in ê soè-soè choè kang ê thâng kap choè peng ê thâng-á kiáⁿ tī-teh. Choè kang ê thâng siⁿ-choè siâng-khoán, nā-sī choè peng ê thâng i ê gê-chô sī tn̂g koh toā. Gê-chô khí khah toā ê sī tî-hông (誤植ti-hông), kap phah tuì-te̍k ê chit-bū; khah soè--ê sī tiàm tī siū-lāi kiâⁿ -khì kàm-tok choè kang ê thâng choè kang. Choè peng ê thâng ū chi̍t-khoán thâu khak-téng ū chi̍t-ki chin tn̂g ê khì-khū, nā tú-tio̍h tuì-te̍k ê sî chiū peh (誤植pe̍h) khí i ê seng-khu-téng lâi chha̍k i ê phê-hu hō͘ i kan-khó͘. Koh-chài pe̍h-hiā siū-lāi, kang-bú thâng choè kang ê thâng, choè peng--ê í-goā ū koh chi̍t-khoán hoat-si̍t ê, miâ kiò toā chuí hiā－ū 2 chéng-luī: chi̍t-chéng si̍t khah tn̂g, seng-si̍t (誤植seng-sio̍k) khì-khū bô hoat-ta̍t miâ hù-seng sio̍k thâng, koh chi̍t-chéng si̍t khah té, seng-si̍t (誤植seng-sio̍k) khì-khū ū khah hoat-ta̍t miâ seng-sio̍k thâng. Chit nn̄g-khoán ê thâng pêng-sî tī siū-lāi lóng bô choè sím-mi̍h kang. Nā-sī siū-lāi lú ông á-sī ông uī-tio̍h chióng-chióng ê goân-in, he̍k sī sí-sit ê sî, in chiū liâm-piⁿ ki-koan ta̍k-uī hoat-ta̍t lâi téng-kheh; thang kóng in sī ông kap lú-ông hāu pó͘-chiá. Nā kàu chit ê sî toā-chuí hiā pe chhut-khang lâi iû uî-tēng kha oán-jiân chiâⁿ chit ê hûn-bū, chin chòng-koan. Lūn toā-chuí hiā pe-chhut khang bô tú-tú sī choè toā chuí ê tiāu-thâu. Phang kap káu-hiā ê kang-bú nā chhut-siū sī uī-tio̍h (誤植uî-tio̍h) seng-si̍t (誤植seng-sio̍k) ê in-toaⁿ, nā-sī toā chuí hiā seng-si̍t (誤植seng sio̍k) ki-lêng sǹg sī bô hoat-ta̍t ê thâng, in ê chhut-siū iā bô tú-tú sī án-ni; thang kóng sī iáu m̄ chai iáⁿ ê sî-tāi. Toā chuí-hiā nā pe chhut-lâi bô kú i ê si̍t chiū phah tn̄g kàu si̍t-kó͘, hit-sî boē koh-chài pe tī khong-tiong; āu-lâi kang-bú sio-chhē, bú--ê choè thâu, kang--ê choè āu-bīn nǹg-ji̍p tī tek-tiong ê khang hia̍p-le̍k choh-siū. Siū ê toā-soè, khoán-sit (誤植khoán-si̍t) chiàu chéng-luī bô sio-tâng; chóng-sī khí-thâu chiah choh ê siū lóng sī soè-soè. Lú-ông siⁿ nn̄g kap ông lâi chiàu-kò͘ chia̍h mi̍h iā sī ka-kī chhē; kàu āu-lâi choè kang ê thâng nā chhut-sì kàu chiâⁿ thâng ê sî, ū ê (誤植ē) tio̍h choh-siū, ū ê tio̍h chiàu-kò͘ thâng-kiáⁿ, ū ê khì chhē chia̍h-mi̍h. Tuì án-ni ông kap lú-ông, chē-teh chia̍h lâi siⁿ-thoàⁿ nā-tiāⁿ. Chiàu án-ni lâi khoàⁿ chi̍t ê siū lāi ū ông, lú-ông, toā chuí-hiā, choh-kang ê thâng kap choè peng (誤植pêng) ê thâng; kî-tiong choè kang ê thâng sǹg sī siōng-choē.
Siū ū ê sī chin toā, tī Ò-chiu (誤植Gô͘-chiu) ū chit-uī miâ Queen Land, tī hia oē thang khoàⁿ choē-choē chin koân ê siū,－ū ê 3 tn̄g-koân, khoah, kāu iā sī siong-tong; tio̍h ēng-kuí-nā lia̍p ê pōng-chí chiah oē phah-hoāi. Siū só͘ ēng ê châi-liāu sī chhâ kap thô͘. Siōng ū chhù-sū ê siū, tī tiong-ng ū lú-ông-sek, piah put-chí kāu, chiu uî ū khûn nn̄g-saⁿ têng ê pū-hoà-sek, tī hia thang toé nn̄g kap siōng-soè ê thâng-á-kiáⁿ. Koh chi̍t-têng chiū-sī tiàm-pâng iā sī chèng-choh pâng, thang toé khah-toā ê thâng á-kiáⁿ, toā-chuí-hiā iā thang chèng-choh ko͘-luī (hiuⁿ-ko͘ (誤植hiuⁿ-kò͘), siông-liông, bo̍k-ní) choè tang-thiⁿ ê niû-chháu. Koh khah goā-uî iā ū nn̄g saⁿ-têng. Lūn pâng-keng ê uī-tì, khoán-sit (誤植khoán-si̍t) sī chin choē khoán.
Siū-lāi só͘-tiàm ta̍k-chéng ê pe̍h-hiā lóng hun-gia̍p choè kang, in ê siā-hoē put-chí chéng-tùn. Chhin-chhiūⁿ ông-sek ê lāi-bīn, lú-ông kap ông ê chiu-uî ū peng-thâng teh pó-hō͘, choè kang ê thâng chài chia̍h-mi̍h lâi iúⁿ-chhī ông kap lú-ông, iā sàu-tû ông kap lú-ông seng-khu ê lâ-sâm, ūn-poaⁿ lú-ông só͘-siⁿ ê nn̄g khì hu-hoà-sek (誤植hù-hoà-sek), tī hia ū ê pâi-nn̄g tī tek-tiong ê só͘-chāi, ū ê tio̍h ài chiàu-kò͘ nn̄g, tī chèng-choh pâng lāi ū ê tio̍h chèng-choh; í-goā ū ê tio̍h khí-chhù kap siu-lí－choè sai-hū kap sai-á. Lūn pe̍h hiā teh khí-chhù ê sî tuì ta̍k-bīn lâi khí kàu hō͘ chhù oē ti̍t, siu-oá; si̍t-chāi sī pí phang kap káu-hiā khah chìn-pō͘.
Chi̍t ê siū lāi khah choē sī chi̍t-tuì ông, ū sî iā ū nn̄g tuì, iā bat ū chi̍t chiah ông kap kuí nā chiah lú-ông, koh-khah hi-hán iā bat chi̍t-chiah lú-ông kap kuí nā chiah ông tiàm choè-hoé.
Sui-jiân sī choè hā-téng tōng-bu̍t ê pe̍h-hiā, lūn in ê siā-hoē ê chhù-sū, ū sî pí jîn-luī ê kok-ka khah chìn-pō͘. Tû-khì toā chuí-hiā (ông á-sī lú-ông ê hāu-pó͘ chiá) í-goā ta̍k-chiah ê pe̍h-hiā teh tín-tāng, lóng ū ì-sù, oē lī-ek in ê siā-hoē. Lâng siông-siông só͘-choè ê sū ū sî m̄-nā bô lī-ek siā-hoē, hoán tńg soà choè siā-hoē ê hāi-to̍k. Lâng kiám thang su pe̍h-hiā mah?
漢羅（Ùi原文改寫）
白蟻的社會
人所知佇動物中經營社會生活的昆蟲有3種類。就是蚼蟻，蜂佮白蟻。論in的社會，有相同的所在－有公蟲，母蟲，佮做工的蟲。若是蚼蟻佮白蟻，做工的蟲普通有分兩款－平常做工的頭佮做兵-的。閣較複雜的種類有兩三款的做兵的蟲－有的顧守毋免予對敵來深入，有的去攻擊對敵。
這3款的中間，社會生活最發達-的就是白蟻。伊的岫內照種類有無相同。一般代先一對王佮女王踮做伙，家己漸漸成長；以外猶有in的細細做工的蟲佮做兵的蟲仔囝佇teh。做工的蟲生做siâng款，若是做兵的蟲伊的牙槽是長閣大。牙槽齒較大的是持防，佮拍對敵的職務；較細-的是踮佇岫內行-去監督做工的蟲做工。做兵的蟲有一款頭殼頂有一支真長的器具，若拄著對敵的時就飛h起伊的身軀頂來鑿伊的皮膚予伊艱苦。閣再白蟻岫內，公母蟲做工的蟲，做兵-的以外有閣一款發翅的，名叫大水蟻－有2種類：一種翅較長，生殖器具無發達名附生殖蟲，閣一種翅較短，生殖有較發達名生殖蟲。這兩款的蟲平時佇岫內攏無做甚物工。若是岫內女王á是王為著種種的原因，或是死失的時，in就連鞭機關逐位發達來頂缺；通講in是王佮女王候補者。若到這个時大水蟻飛出空來油uî-tēng跤宛然成這个雲霧，真壯觀。論大水蟻飛出空無拄拄是做大水的兆頭。蜂佮蚼蟻的公母若出岫是為著生殖的因端，若是大水蟻生殖機能算是無發達的蟲，in的出岫也無拄拄是按呢；通講是猶毋知影的時代。大水蟻若飛出來無久伊的翼就拍斷到翼股，彼時袂閣再飛佇空中；後來公母相揣，母的做頭，公的做後面nǹg入佇得中的空協力作岫。岫的大細，款式照種類無sio同；總是起頭才作的岫攏是細細。女王生卵佮王來照顧食物也是家己揣；到後來做工的蟲若出世到成蟲的時，有的著作岫，有的著照顧蟲囝，有的去揣食物。對按呢王佮女王，坐teh食來生湠若定。照按呢來看一个岫內有王，女王，大水蟻，作工的蟲佮做兵的蟲；其中做工的蟲算是上濟。
岫有的是真大，佇澳洲有這位名Queen Land，佇遐會通看濟濟真懸的岫，－有的3丈懸，闊，厚也是相當；著用幾若粒的磅子才會拍壞。岫所用的材料是材佮土。上有次序的岫，佇中央有女王室，壁不止厚，周圍有囷兩三層的孵化室，佇遐通貯卵佮上細的蟲仔囝。閣一層就是tiàm房也是種作房，通貯較大的蟲仔囝，大水蟻也通種作菇類 (香菇，蔘茸，木耳)做冬天的糧草。閣較外圍也有兩三重。論房間的位置，款式是真濟款。
岫內所踮逐種的白蟻攏分業做工，in的社會不止整頓。親像王室的內面，女王佮王的周圍有兵蟲teh保護，做工的蟲載食物來養飼王佮女王，也掃除王佮女王身軀的lâ-sâm，運搬女王所生的卵去孵化室，佇遐有的排卵佇得中的所在，有的著愛照顧卵，佇種作房內有的著種作；以外有的著起厝佮修理－做師傅佮司仔。論白蟻teh起厝的時對逐面來起到予厝會直，收倚；實在是比蜂佮蚼蟻較進步。
一个岫內較濟是一對王，有時也有兩對，也捌有一隻王佮幾若隻女王，閣較稀罕也捌一隻女王佮幾若隻王踮做伙。
雖然是最下等動物的白蟻，論in的社會的次序，有時比人類的國家較進步。除去大水蟻 (王á是女王的候補者)以外逐隻的白蟻teh振動，攏有意思，能利益in的社會。人常常所做的事有時毋若無利益社會，反轉紲做社會的害毒。人敢通輸白蟻mah？