科學雜略(空氣)
KHO-HA̍K CHA̍P-LIO̍K (KHONG-KHÌ)
文獻資訊
| 項目 | 資料 |
|---|---|
| 作者 | 陳能通 Tân Lêng-thong |
| 卷期 | 芥菜子 |
| 卷期 | 第 2 號 |
| 日期 | 1925/10 |
| 頁數 | 46-50 |
白話字（原文數位化）
KHO-HA̍K CHA̍P-LIO̍K
KHONG-KHÌ
Khoà-kìⁿ chhó-bo̍k ê ki-hio̍k teh iô-lâi iô-khì, lán chiū chai ū hong teh chhe. Chēng-chēng bô hong ê sî, lán nā ēng chhiú á-sī sìⁿ tī khong-tiong koáⁿ-kín lâi ia̍t, iā thang chai ū sím-mi̍h chhiok tio̍h lán ê phê-hu. Koh chit hāng chiū-sī lâng ēng phīⁿ-khang teh ho͘-chhut khip-ji̍p khong-tiong ê mi̍h bô chi̍t-biáu-kan ū hioh-khùn. Taⁿ khong-tiong hit hāng mi̍h, lán kā i hō choè khong-khì. Che sī ta̍k lâng só͘ bat ê siông-sek.
Khong-khì sī pau-uî tī toē-kiû chuí-lio̍k lióng-kài ê piáu-bīn-siōng, bô lūn toh uī chi̍t khang, chi̍t-khiah to sī i só͘ chiàm-léng ê ông-kok. Sui-jiân sī án-ni, i ê chûn-chāi ê hoān-uî m̄-sī bô hān-ê.
Khong-khì pau-uî tī toē-kiû ê piáu-bīn-siōng chiah ū 20 goā eng-lí (mile) ê hn̄g nā-tiāⁿ. Koh khí-khì sī pa̍t-khoán ê goân-sò͘ pau-uî teh. Lī toē-bīn koân ê só͘-chāi khong-khì chiū ná hi-po̍h; oē iông-ún tit ê lâng ê ho͘-khip boē tú-tio̍h sím-mi̍h toā chó͘-gāi ê só͘-chai, ke̍k-koân put-kò iā sī chiâⁿ cha̍p eng-lí í-lāi nā-tiāⁿ. Nā bat-peh koân-soaⁿ ê lâng chiū chai-iáⁿ peh chiūⁿ jú-koân ê só͘-chāi oē hō͘ ho͘-khip ná khùn-lân.
Lán chai khong-khì sî chin khin ê mi̍h; m̄-kú sui-bóng koh-khah khin ê mi̍h, nā-sī chek choē khí--lâi mā-sī chin-tāng, put-kò in-uī i ê hun-chú kap hun-chú ê tiong-kan saⁿ-lī chin-hn̄g, só͘-í i ê teh2-chek tio̍h tìn chin khoah. Taⁿ khong-khì tuì hiah koân ê só͘-châi teh-teh ê la̍t ū loā-toā? Nā-sī tī hái-bīn muí chi̍t pêng hong chhioh ū siū khong-khì ê ap-le̍k 170 goā kun, chit ê la̍t nā lī hái-bīn ná koân ê só͘-chāi ná kiám chió. Só͘-í nā niû chit ê la̍t, chiū thang chai hit só͘-chāi ū loā koân. Khong-khì chit-khoán ê ap-le̍k hō choè khì-ap. Khì-ap ê la̍t sī ēng khì-ap-kè niû.
Hō͘ khì-ap-kè ê chuí-gûn thiāu, chhèng 76 sian-bí-bu̍t, chiū-sī 25 chhùn koân ê ap-le̍k hō choè chi̍t khì-ap. (chuí-gûn pí chuí khah tāng 136 pē, só͘-í chi̍t khì-ap ê la̍t oē hō͘ chuí chhèng-kàu 34 chhioh koân)
Taⁿ oa̍t tò-tńg lâi khoàⁿ khong-khì sī sím-mi̍h? Khong-khì sī bô sek, bô bī, pêng-siōng ê un-tō͘ (í-āu kán-lio̍k kóng siông-un) sī khì-teh2, (Bān-hāng-mi̍h thang hun-choè saⁿ ê chōng-thài:－
(1) Kò͘-teh2, －chhin-chhiūⁿ chio̍h, thih, chhâ: (2) e̍k-teh2, - chhin-chhiūⁿ chuí, chhàu-iû——; (3) Khì-teh2,- chhin-chhiūⁿ chuí-cheng-khì, oá-su, khong-khì——) Khong-khì chi̍t-pa̍h-hun ê lāi-tiong, iok gō͘-hūn-chi̍t sī sng-sò͘, oá gō͘-hūn-sì sī chit-sò͘, kî-û ū tām-po̍h ê goân-sò͘. (argon), thoàⁿ-sng oá-su kap chuí-cheng-khì.
Khah-oá toē-kiû piáu-bīn-siōng ê khong-khì, ū chiah ê bu̍t-chit ēng tú-hó ê hun-liōng lâi saⁿ khun-ha̍h, kàu tú-tú ha̍h bān-hāng mi̍h ê lō͘-ēng.
Nā kan-ta sng-sò͘ chit-hāng goân-sò͘ tī-teh ê sî, sui-bóng sī siông-un iā sī chin khoài kap pa̍t hāng mi̍h saⁿ hoà-ha̍p. Che hō choè sng-hoà, sī sng-sò͘ ê te̍k-sèng. Phí-jū tú-á pûn-sit ê hé-chhat-ki nā kā i hē tī sng-sò͘ ê lāi-bīn liām-piⁿ chiū koh to̍h.
Chit-sò͘ tú-tú kap sng-sò͘ tò-hoán, i ê sèng chin tūn, siông-un ê sî chin oh kap pa̍t-hāng goân-sò͘ saⁿ hoà-ha̍p. In-uī khong-khì sī chit nn̄g-hāng sèng-chit saⁿ tuì-hoán iàu-kín ê goân-sò͘ lâi saⁿ-chham--ê, só͘-í tī siông-un ê sî oē tú-hó kiong-kip chèng-hāng-mi̍h ê khiàm-kheh. Taⁿ khong-khì thang choè sím-mi̍h lō͘-ēng?Kán-tan lâi kóng kuí-nā hāng:
(I) Hoà-ha̍k-tek ê piàn-hoà kap lō-ēng. Tē it iàu-kín lán lóng chai, chiū-sī khong-khì oē pang-chān jîn-luī, ke-khîm cháu-siū í-kip chhó-bo̍k thang oa̍h tī toē-bīn. Lâng suh khong-khì tī hì-nih, sng-sò͘ chiū khip-siu ta̍k-téng-hō ê lâ-sâm, soé chheng lán ê huih, āu-lâi pìⁿ choè thoàⁿ-sng oá-su á-sī lâ-sâm ê khong-khì, chiah chhoán chhut-lâi. Só͘-í lâng só͘ tiàm ê chhù-lāi m̄-thang koaiⁿ siuⁿ ba̍t, tio̍h hō͘ khong-khì khah ū liû-thong, chiah ū ha̍p tī oē-seng.
Si̍t-bu̍t tuì i ê hio̍h-ē soè ê khang khip-ji̍p khong-khì, āu-lâi chiah tehh8 hit lâi-tiong ê chit-sò͘ kap thoàⁿ-sng oá-su tiong ê thoàⁿ-sò͘ choè i ê êng-ióng-hun, iā thò͘ chhut só͘ chhun ê sng-sò͘. Só͘-í tī hái-piⁿ chhiū-nâ ê só͘-chāi, hia ê khong-khì khah chheng, khah oē pang-chān lâng ê kiān-khong.
Tī khong-tiong nā bô khong-khì chiū lán só͘ tiám ē hé lā boē to̍h. In-uī hé teh to̍h sī khong-khì tiong ê sng-sò͘ teh pang-chān i. Chiū-sī sng-sò͘ kap thoàⁿ-sò͘ saⁿ kiat-ha̍p pìⁿ-choè thoàⁿ-sng oá-su, hō͘ lán thang khoàⁿ-kìⁿ hé-chi̍h, hé-iām âng-âng. Lán teh ia̍t hang-lô͘ chiū-sī ài hō͘ hé-thoàⁿ lāi thoàⁿ-sò͘ thang oân-choân kap sng-sò͘ saⁿ kiat-ha̍p lâi hoat-seⁿ khah choē ê jia̍t. Hé-thoàⁿ teh to̍h ê sî lán siông-siông ū khoàⁿ-kìⁿ tām-po̍h-á chhiⁿ-sek ê hé-chi̍h. Che sī ke̍k-to̍k ê mi̍h, hō choè it-sng-hoè thoàⁿ-sò͘, nā khip-ji̍p suiⁿ-choē oē siong-hāi seng-khu, ū sî oē tì-kàu sí. Só͘-í nā khí hé-lô͘ ê sî tio̍h hō͘ hé-thoàⁿ khah gâu to̍h chiū khah boē hoat-seⁿ chit-khoán to̍k-sò͘.
Koâⁿ-thiⁿ iám hé-lang tio̍h ēng pû chin âng ê thoàⁿ khah hó. Thih-khì oē seⁿ-sian iā-sī in-uī khong-khì tiong ê sng-sò͘ kap thih ûn-ûn-á saⁿ kiat-ha̍p ê só͘-tì. Chiū-sī thih hō͘ sng-sò͘ kā i sng-hoà--khì. In-uī ài ti-hông chit-hō sng-sò͘ ê chok-iōng lán chiah ēng pa̍t-hāng ni̍h lâi kā chhat.
Chi̍t-hāng hō͘ lán thang chù-ì--ê, chiū-sī chêng-nî Au-chiu tāi-chiàn ê sî Tek-kok ê ha̍k-chiá Hā-bah (Harvard) ū hoat-kiàn tuì khong-tiong khip-siu chit-sò͘ ê hong-hoat. Chit-hāng sī kho-ha̍k-siōng ê toā hoat-bêng; in-uī chin chá chiū ū lâng khó͘-sim teh gián-kiù chit-hāng; chóng-sī bô sêng-kong. Chè-chō hé-io̍h, puî-liāu í-ki̍p pa̍t-hāng ê mi̍h só͘ khiàm-ēng ê chit-sò͘ tio̍h tuì pa̍t-hāng goân-liāu lâi khêng khí-lâi. Tuì keng-chè-siōng khoàⁿ khí-lâi sī chin siōng-tiōng. Nā-sī khong-khì sī chū-jiân ê pún-goân, m̄-bián ēng chîⁿ lâi boé, iā bián kiaⁿ hiah khoài chiū tehh8 liáu. Só͘-í ēng Hā-bah ê hong-hoat lâi khip-siu khong-tiong ê chit-sò͘, keng-chè-siōng chin ū tn̂g. Au-chiàn-tiong Tek-kok oē tòng hiah-kú, iā-sī in-uī ū chit-hāng ê toā hoat-kiàn thang hō͘ i oá-khò.
(II) Bu̍t-lí-tek ê piàn-hoà kap iōng-tô͘. Tē-it iàu-kín khong-khì sī choè thoân-ta̍t siaⁿ-im ê lō͘-ēng. Siat sú nā bô khong-khì, sui-bóng hoat-siaⁿ-teh2 ê siaⁿ-im koh-khah toā, in sī boē tit kàu tī lán ê hi-mo̍h. Lán nā ēng chin ióng ê po-lê-cheng lâi tàu tī chit ê teh háu ê tiān-lêng, sui-bóng chiap-chhuì kô͘ hō͘ i chin-ba̍t, lán iáu-kú oē thiaⁿ-kìⁿ i ê siaⁿ. Nā ēng thiu-hong ê khì-khū, kā i thiu-chhut hit lāi-bīn ê khong-khì, chiū ná soè-siaⁿ, kàu bé oē lóng bô thiaⁿ-kÌN; in-ui bô khong-khì thang thoân-pò͘ hit ê siaⁿ-im kàu tī goā-bīn.
Khong-khì teh thoân-pò͘ siaⁿ-im sī siū-tio̍h tuì hoat-im-teh2 só͘ hoat-chhut chin-tāng ê sè-le̍k. Khong-khì siū-tio̍h chit-hō sè-le̍k chiū chiâⁿ-choè im-pho (á-sī kóng khong-khì-éng) thoân-ta̍t tī sì-uî. Hoat-im-teh2 só͘ hoat-chhut ê sè-le̍k sī liân-sio̍k-tek--ê, m̄-sī choè chi̍t-pái chi̍t-pái hoat-chhut. M̄-kú khong-khì tiong ū mô͘-chhat kap tí-khòng ê la̍t tī-teh, só͘-í chín-tōng ê sè-le̍k ná soè-bia̍t, khong-khì só͘ siū ê sè-le̍k ná kiám-chió, siaⁿ-im chiū ná soè.
Téng-bīn ū kóng-khí khong-khì ê ap-le̍k ū chiah toā, só͘-í lán nā teh thiu chhut po-lê-kńg lāi ê khong-khì, tio̍h ēng chin ióng ê po-lê-kńg chiah boē piak-phoà. Po-lê kńg lāi bô khong-khì sī hō choè chin-khong. Kūn-tāi bu̍t-lí-ha̍k chin tiōng-iàu ê kun-pún bûn-toê lóng sī tī chin-khong-kńg ê lāi-bīn gián-kiù chhut-lāi- -ê. Khiok bô beh kóng-khí hiah-ê, kan-ta hō͘ lán chai tī khong-khì ê sè-kài ê lāi-bīn, iáu ū chin bî-biāu ê hiān-siōng.
Khong-khì ê ap-le̍k hiah toā, lán lóng bô kám-kak-tio̍h, sī in-uī lán ê seng-khu lāi m̄-sī chin-khong, ū tú-hó ê khong-khì tī lāi-bīn teh tí-khòng goā-bīn ê ap-le̍k.
Lán tī khong-tiong só͘ kám-kak ê khong-khì lóng-sī khì-teh2. M̄-kú tī 48 nî chêng ū lâng hoat-kiàn oē hō͘ khong-khì pìⁿ-choè e̍k-teh2, chhin-chhiūⁿ chuí. Chit-hāng sī keng-kè chiâⁿ-pah nî-kú ê gián-kiù, chiah hoat-kiàn-tio̍h--ê. Lūn i chè-hoat kap sèng-chit tī chia bô beh siông-sè kóng-khí, kan-ta hō͘ lán chai beh chè-chō e̍k-teh2 khong-khì tio̍h ēng 150 khì-ap ê ap-le̍k, koh-tio̍h hō͘ khong-khì léng-khiok kàu pí peng-tiám khah-kē 140 tō͘ í-hā chiah oē ēng-tit. e̍k-teh2 khong-khì nā pí peng-tiám khah kē 193 tō͘ poàⁿ, tī khong-tiong ni̍h chit khì-ap ê sî thang choè ta̍k téng-hō ê lō-ēng. I ê sèng-chit chin-choē chin sim-sek. Chi̍t khì-ap nā ná kiám-chió, koh un-tō͘ nā pí peng-tiám khah-kē 218 tō͘ ê sî, e̍k-teh2 khong-khì chiū gêng-kiat pìⁿ-choè kò͘-teh2 khong-khì. Chhin-chhiūⁿ án-ni un-tō͘ kap khì-ap nn̄g-pêng ê piàn-oāⁿ nā phoè kàu tú-hó ê sî, chin-choē ê bu̍t-chit oē oāⁿ i ê chōng-thài, he̍k-sî píⁿ-choè kò͘-teh2, e̍k-teh2 ê piàn-hoà.
(III) Tē-lí-tek ê piàn-hoà. Khong-khì ê ap-le̍k nā pîⁿ-pîⁿ ê sî, chiū tuì khì-ap khah koân ê só͘-chāi lâu-lo̍h khah kē ê só͘-chāi ài hō͘ i ê ap-le̍k pîⁿ. Khong-khì chit-khoán ê ūn-tōng sī hō choè hong. Hong teh chhe ê la̍t kap siang-pêng ê khì-ap ê tiong-sim, nā lī jú hn̄g chiū jú-bān. Koh hong teh chhe ê hong-hiòng, siū-tio̍h toē-kiû teh ūn-tōng ê éng-hióng, m̄-sī ti̍t-ti̍t, sī chhin-chhiūⁿ kńg-lê-á khoán.
Tiàm oá hái-piⁿ ê lâng chiū chai hong khah choē ji̍t-sî sī tuì lio̍k-toē chhe hiòng hit pêng, iā mî-sî tuì hái-bīn chhe hiòng lio̍k-toē lâi. Chit nn̄g-khoán ê hong tī chá-àm ê sî teh oāⁿ hong-hiòng, só͘-í hit sî-chūn chiū chēng-chēng bô hong. Chit-hāng ê goân in sī in-uī lio̍k-toē pí hái-chuí khah khoài khip-siu thài-iông ê jia̍t-khì, koh iā khah khoài hòng-sàn i só͘ khip-siu ê sio-khì. Lio̍k-toē khip-siu jia̍t oē koh hok-siā khí-lâi, só͘-í hō͘ khong-khì liam-piⁿ sio, iā tiòng toā khí--lâi. Tuì án-ni pâi-chhut téng-bīn ê khong-khì, hō͘ khì-ap kiám-chió. án-ni hō choè té-khì-ap. Hái-chuí khah oh khip-siu ji̍t-thâu ê jia̍t, só͘-í sì-uî ê khong-khì khah oh sio, téng-bīn khong-khì boē cháu-khì, só͘-í i ê khì-ap khah toā. án-ni hō choè ko-khì-ap. In-uī án-ni hong chiū tuì hái-bīn chhe hiòng lio̍k-toē khí-lâi. Kàu beh àm ê sî, ta-toē chiū ná hòng-sàn i só͘ khip-siu ê jia̍t, hō͘ khong-khì ná léng. Kàu i ê khì-ap ná kap hái bīn ê khì-ap pîⁿ ê sî chiū chēng hong. āu-lâi i ê khì-ap nā poâⁿ kè hái-bīn ê khì-ap, chiū khí-hong chhe tuì hái-bīn khì.
Tī Tâi-oân 7, 8 ge̍h ê sî siông-siông ài tú-tio̍h hong-thai sī cháiⁿ-iūⁿ? Sī in-uī A-se-a tāi-lio̍k tī chit ê choeh-kuì ê sî siông-siông ài hut-jiân hoat-seⁿ té-khì-ap ê tiong-sim. Che sī choè hong-thai goân-in. Té-khi-ap ê tiong-sim m̄-sī tiām-tiām, sī oē chìn-hêng--ê. I teh chìn-hêng ê hong-hiòng tāi-khài tiāⁿ-tio̍h, nā-sī pak poàⁿ-kiû ê té-khì-ap ê tiong-sim, khí-thâu sī hiòng sai-pak, āu-lâi chiū oa̍t tuì tang-pak khì. Ū-sî té-khì-ap ê tiong-sim oē tehn̂g tiàm chi̍t só͘-chāi chin-kú, chhin-chhiūⁿ lâng ji̍p tī bê-lō͘ ê sî, tiàm siâng chi̍t uī teh kông se̍h. Té-khì-ap teh-beh chìn-hêng khì ê chêng-bīn, hia ê chuí-cheng-khì oē gêng-kiat soà lo̍h-hō͘, iā hoat-chhut i ê chiām-jia̍t (chiū-sī lo̍h-hō͘ ê sî chuí oē hòng-chhut i lāi-bīn pún-goân ū ê jia̍t) In-uī án-ni hō͘ hia ê khì-ap khah kē, chiū té-khì-ap ê tiong-sim thang chìn-hêng-khì. Só͘-í choè hong-thai ê sî khah-choē sī toā-hō͘ toā hong. Nā-sī kan-ta hong-thai chiū khah bián tú-tio̍h sím-mi̍h sún-hāi. Té-khì-ap ê tiong-sim kè-liáu ê si, sì-uî ê khong-khì oē cháu-lâi thap ài hō͘ hia ê khì-ap pîⁿ. āu-lâi chiū hó-thiⁿ.
Chiah ê sī tāi-lio̍k kóng-khí nā-tiāⁿ, kî-û iáu ū kuí-nā téng hō͘ ê hong.
Í-siōng sī tāi-lio̍k kóng-khí khong-khì ê khoán-si̍t, piàn-hoà kap lō͘-ēng nā-tiāⁿ. iáu ū siá bô chiâu-tio̍h ê, ǹg-bāng āu-pái ū ki-hoē chiah koh siá.
漢羅（Ùi原文改寫）
科學雜略
空氣
看見草木ê枝葉teh搖來搖去，咱就知有風teh吹。靜靜無風ê時，咱若用手á是扇佇空中趕緊來拽，也thang知有啥物觸著咱ê皮膚。Koh這項就是人用鼻孔teh呼出吸入空中ê物無一秒間有歇睏。Taⁿ空中彼項物，咱kā伊號做空氣。這是逐人所識ê常識。
空氣是包圍佇地球水陸兩界ê表面上，無論叼位一孔、一隙to是伊所佔領ê王國。雖然是按呢，伊ê存在ê範圍毋是無限ê。
空氣包圍佇地球ê表面上chiah有20外英哩（mile）ê遠若定。Koh起氣是別款ê元素包圍teh。離地面懸ê所在空氣就ná稀薄；會容允得ê人ê呼吸袂拄著啥物大阻礙ê所在，極懸不過也是成十英哩以內若定。若捌爬高山ê人就知影爬上愈懸ê所在會予呼吸ná困難。
咱知空氣時真輕ê物；毋過雖bóng koh-khah輕ê物，若是積濟起--來嘛是真重，不過因為伊ê分子kap分子ê中間相離真遠，所以伊ê體積著鎮真闊。Taⁿ空氣對遐懸ê所在teh-teh ê力有偌大？若是佇海面每一爿方尺有受空氣ê壓力170 外斤，這个力若離海面ná懸ê所在ná減少。所以若量這个力，就thang知彼所在有偌懸。空氣這款ê壓力號做氣壓。氣壓ê力是用氣壓計量。
予氣壓計ê水銀柱，chhèng 76 sian-bí-bu̍t，就是25寸懸ê壓力號做一氣壓。（水銀比水khah重136倍，所以一氣壓ê力會予水chhèng到34尺懸）
Taⁿ越倒轉來看空氣是啥物？空氣是無色、無味，平常ê溫度（以後kán-lio̍k講常溫）是氣體，（萬項物thang分做三個狀態：－
(1)固體，－親像石、鐵、柴： (2)液體，親像水、臭油——；(3)氣體，親像水蒸氣、瓦斯、空氣——）空氣一百分ê內中，約五份一是酸素（按：氧），倚五份四是窒素（按：氮），其餘有淡薄ê元素。（argon；按：氬），碳酸瓦斯kap水蒸氣。
Khah倚地球表面上ê空氣，有遮个物質用拄好ê分量來相混合，到拄拄合萬項物ê路用。
若干但酸素這項元素佇teh ê時，雖bóng是常溫也是真快kap別項物相化合。這號做酸化，是酸素ê得勝。譬喻拄á歕失ê火柴枝若kā伊下佇酸素ê內面連鞭就koh焯。
窒素拄拄kap酸素倒反，伊ê性真鈍，常溫ê時真oh kap別項元素相化合。因為空氣是這兩項性質相對反要緊ê元素來相摻--ê，所以佇常溫ê時會拄好供給眾項物ê欠缺。Taⁿ空氣thang做啥物路用？簡單來講幾若項：
(Ⅰ) 化學的ê變化kap路用。第一要緊咱攏知，就是空氣會幫贊人類，雞禽走獸以及草木thang活佇地面。人吸空氣佇肺裡，酸素就吸收逐等號ê lâ-sâm，洗清咱ê血，後來變做碳酸瓦斯á是lâ-sâm ê空氣，chiah chhóan出來。所以人所踮ê厝內毋thang關siuⁿ密，著予空氣khah有流通，chiah有合佇衛生。
植物對伊ê葉下細ê孔吸入空氣，後來chiah提彼內中ê窒素kap碳酸瓦斯中ê碳素做伊ê營養分，也吐出所賰ê酸素。所以佇海邊樹林ê所在，遐个空氣khah清，khah會幫贊人ê健康。
佇空中若無空氣就咱所點ē火也袂焯。因為火teh焯是空氣中ê酸素teh幫贊伊。就是酸素kap碳素相結合變做碳酸瓦斯，予咱thang看見火舌、火燄紅紅。咱teh拽烘爐就是ài予火炭內碳素thang完全kap酸素相結合來發生khah濟ê熱。火炭teh焯ê時咱常常有看見淡薄á青色ê火舌。這是極毒ê物，號做一酸火碳素（按：一氧化碳），若吸入suiⁿ濟會傷害身軀，有時會致到死。所以若起火爐ê時著予火炭khah gâu焯就khah袂發生這款毒素。
寒天掩火籠著用pû真紅ê碳khah好。鐵器會生銑也是因為空氣中ê酸素kap鐵勻勻仔相結合ê所致。就是鐵予酸素kā伊酸化--去。因為ài持防這號酸素ê作用咱chiah用別項物來kā擦。
一項予咱thang注意--ê，就是前年歐洲大戰ê時德國ê學者夏肉（Harvard）有發見對空中吸收窒素ê方法。這項是科學上ê大發明；因為真早就有人苦心teh研究這項；總是無成功。製造火藥、肥料以及別項ê物所欠用ê窒素著對別項原料來khêng起來。對經濟上看起來是真傷重。若是空氣是自然ê本源，毋免用錢來買，也免驚遐快就提了。所以用夏肉ê方法來吸收空中ê窒素，經濟上真有長。歐戰中德國會擋遐久，也是因為有這項ê大發見thang予伊倚靠。
(Ⅱ) 物理ê變化kap用途。第一要緊空氣是做傳達聲音ê路用。設使若無空氣，雖bóng發聲體ê聲音koh-khah大，in是袂得到佇咱ê耳膜。咱若用真勇ê玻璃鐘來tàu佇這个teh哮ê電能，雖bóng接喙糊予伊真密，咱猶久會聽見伊ê聲。若用抽風ê器具，kā伊抽出彼內面ê空氣，就ná細聲，到尾會攏無聽見；因為無空氣thang傳佈彼个聲音到佇外面。
空氣teh傳佈聲音是受著對發音體所發出真重ê勢力。空氣受著這號勢力就成做音波（á是講空氣湧）傳達佇四圍。發音體所發出ê勢力是連續的--ê，毋是做一擺一擺發出。毋過空氣中有摩擦kap抵抗ê力佇teh，所以振動ê勢力ná衰滅，空氣所受ê勢力ná減少，聲音就ná細。
頂面有講起空氣ê壓力有chiah大，所以咱若teh抽出玻璃管內ê空氣，著用真勇ê玻璃管chiah袂piak破。玻璃管內無空氣是號做真空。近代物理學真重要ê根本問題攏是佇真空管ê內面研究出來--ê。卻無欲講起遐个，干但予咱知佇空氣ê世界ê內面，猶有真微妙ê現象。
空氣ê壓力hiah大，咱攏無感覺著是因為咱ê身軀內毋是真空，有拄好ê空氣佇內面teh抵抗外面ê壓力。
咱佇空中所感覺ê空氣攏是氣體。毋過佇48年前有人發見會予空氣變做液體，親像水。這項是經過成百年久ê研究，chiah發見著--ê。論伊製法kap性質佇遮無欲詳細講起，干但予咱知欲製造液體空氣著用150氣壓ê壓力，koh著予空氣冷卻到比冰點khah低140度以下chiah會用得。液體空氣若比冰點khah低193度半，佇空中裡1氣壓ê時thang做逐等號ê路用。伊ê性質真濟真心適。1氣壓若ná減少，koh溫度若比冰點khah低218度ê時，液體空氣就凝結變做固體空氣。親像按呢溫度kap氣壓兩爿ê變換若配到拄好ê時，真濟ê物質會換伊ê狀態，或是變做固體、液體ê變化。
(Ⅲ) 地理的ê變化。空氣ê壓力若平平ê時，就對氣壓khah懸ê所在流落khah低ê所在ài予伊ê壓力平。空氣這款ê運動是號做風。風teh吹ê力kap雙爿ê氣壓ê中心，若離愈遠就愈慢。Koh風teh吹ê方向，受著地球teh運動ê影響，毋是直直，是親像捲螺仔款。
踮倚海邊ê人就知風khah濟日時是對陸地吹向彼爿，也暝時對海面吹向陸地來。這兩款ê風佇早暗ê時teh換方向，所以彼時陣就靜靜無風。這項ê原因是因為陸地比海水khah快吸收太陽ê熱氣，koh也khah快放散伊所吸收ê燒氣。陸地吸收熱會koh幅射起來，所以予空氣連鞭燒，也漲大起--來。對按呢排出頂面ê空氣，予氣壓減少。按呢號做短氣壓。海水khah oh吸收日頭ê熱，所以四圍ê空氣khah oh燒，頂面空氣袂走去，所以伊ê氣壓khah大。按呢號做高氣壓。因為按呢風就對海面吹向陸地起來。到欲暗ê時，乾地就ná放散伊所吸收ê熱，予空氣ná冷。到伊ê氣壓ná kap海面ê氣壓平ê時就靜風。後來伊ê氣壓若盤過海面ê氣壓，就起風吹對海面去。
佇台灣7, 8月ê時常常ài 拄著風颱是怎樣？是因為亞西亞大略佇這个節季ê時常常ài忽然發生短氣壓ê中心。這是做風颱原因。短氣壓ê中心毋是恬恬，是會進行--ê。伊teh進行ê方向大概定著，若是北半球ê短氣壓ê中心，起頭是向西北，後來就越對東北去。有時短氣壓ê中心會停踮一所在真久，親像人入佇迷路ê時，踮siâng一位teh狂踅。短氣壓teh欲進行去ê前面，遐个水蒸氣會凝結續落雨，也發出伊ê暫熱（就是落雨ê時水會放出伊內面本源有ê熱）因為按呢予遐个氣壓khah低，就短氣壓ê中心thang進行去。所以做風颱ê時khah濟是大雨大風。若是干但風颱就khah免拄著啥物損害。短氣壓ê中心過了ê時，四圍ê空氣會走來thap ài予遐个氣壓平。後來就好天。
遮个是大略講起若定，其餘猶有幾若等號ê風。
以上是大略講起空氣ê款式、變化kap路用若定。猶有寫無齊著ê，ǹg望後擺有機會chiah koh寫。