宗教Ê進化
CHONG-KÀU Ê CHÌN-HOÀ
文獻資訊
| 項目 | 資料 |
|---|---|
| 作者 | 劉奇水 Lâu Kî-súi |
| 卷期 | 芥菜子 |
| 卷期 | 第 2 號 |
| 日期 | 1925/10 |
| 頁數 | 20-23 |
白話字（原文數位化）
CHONG-KÀU Ê CHÌN-HÒA
Lâng nā gián-kiù pí-kàu kái-phò-ha̍k kap Phi-thai-ha̍k, chiū put-tek-put tio̍h sêng-jīn chìn-hòa ê lí. Só͘-í gián-kiù Pí-kàu chong-kàu-ha̍k, chiū put-tek-put tio̍h sêng-jīn chong-kàu chìn-hòa sī sū-si̍t. Kan-ta chiàu Bí-kok lâi lūn, tùi 1893 nî, sè-kài chong-kàu hōe-gī (chū-chi̍p tī Chi-ka-ko chhī) chiām-chiām í-keng ū lâng sêng-jīn kok chong-kàu to-ū sio-siāng ê tiám, iā ū tiông-chhù ê só͘-chāi. Iā tông-sî hù-hōe ê lâng, í-keng chhì-kek- -tio̍h tio̍h gián-kiù pa̍t chong-kàu ê iàu-kín, liáu-āu, chiū chai Ki-tok-kàu tiong chē-chē iàu-kín ê kàu-gī sī tùi kú-kú ê gôan-thâu lâi- -ê. Tù-chiá tī chia bô ài siông-sè thó lūn chong-kàu chìn-hòa ê cheng-chha, só͘ kóng sī kán-tan nā-tiāⁿ; in-ūi chit-ê-ba̍k ū chē-chē gâu ê ha̍k-chiá í-keng gián-kiù put-chí chheng-chhó, sòa hián-chhut chong-kàu ê chong-kàu, khak-si̍t bat keng-kòe le̍k-sú chìn-hòa ê sūn-sū, bô khah su siā-hōe ê cho͘-chit kap lâng ê tì-sek.
Lūn kàu hit-ê chìn-hòa ê sūn-sū, chiū-sī tùi tī iá-bân-pō͘-lo̍k (野蠻部落) ê sìn-gióng kap hêng-ûi, ti̍t-kàu Ki-tok-kàu, chòe ko-siōng ê kàu kap lí-sióng. Chit khóan chìn-hòa ê lí ēng kū-iok kap sin-iok chò siōng hó ê lē-chèng. In-ūi hit lāi-bīn só͘-kì lóng-sī Iû-thài lâng ê chong-kàu ê hoat-ta̍t-sú. Sī tùi tī bōe sím-mi̍h khai-hòa, pō͘-lo̍k ê sìn-gióng kap si̍p-sio̍k, lâi chhōa kàu sè-kài cho̍at-bû chòe ko-siōng ê chong-kàu lí-sióng kap tō-lí.
Pek-khek-lû (Buckle) kóng tì-hūi sī le̍k-sú lāi ê o̍ah-tāng-la̍t nā sī chêng-kám sī kò͘-tēng- -ê. Che bô chhò, kám-chêng kap pún-lêng khak-si̍t sī pí tì-hūi khah kò͘-tēng. Lâi pí-phēng seng-khu ê ûi-thôan kap chìn-hòa, sī pí siā-hōe ê ûi-thôan kap chìn-hòa koh-khah kò͘-tēng. Chhì-siūⁿ chêng ê lâng só͘ lâu teh hō͘ lán thang sêng-siū ê iù-tī su-siúⁿ, he̍k-sī iá-bân ê chong-kàu lí-sióng bô m̄ hián-chut sî-tāi-tek ê gō͘-biū, che m̄ hān-tiāⁿ tī phó͘-thang khai-hòa sî-tāi nā-tiāⁿ, liân tī tì-sek kap bûn-hòa í-keng hoat-ta̍t ê ko-siōng thêng-tō͘ ê lâng iā bē bián-tit. Tùi chia thang chai chêng-kám chong-kàu khak-si̍t sī kò͘-tēng--ê. Pek--sì ê ōe bô chhò
Koh o̍at tò-tńg lâi siūⁿ 19 sè-kí, í-keng sêng-jīn sìn Ki-tok-kàu ê lâng chiàm tī tōa pō͘-hūn, nā sī iáu tiàm góan-kò͘, o͘-àm ê ê lāi-bīn. I ê pháiⁿ bô khah su bô sìn ê lâng.
Nā-sī kin-ná-ji̍t só͘ kóng hō-chò sìn-chiá siông-siông ū hiâm Iâ-so͘ ê kà-sī, lóng tī phó͘-thong-siōng, siuⁿ kôan, kò-siān (過善) m̄-thang si̍t-êng. Siūⁿ kàu chia ko͘-put-chiong tio̍h siūⁿ chhut chit-ê bûn-tê chiū-sī, Jîn-lūi tī chong-kàu tiong kiù-kéng ū chìn-pō͘ á-bô?
I-nāi-su-má-sū (Erasmas) ê û-giân kóng, “Tông-sî gû-chhún ê kám-chêng chong-kàu kan-ta ēng 50 nî ê siū-bēng chiū ē thang siau-bia̍t.” Hok-lo̍k ta̍t-ní (Yoltaive) kóng “Kū ê chong-kàu tī tì-sek ê lâng ê tiong-kan í-keng chá-chá chiū boah-siau lah! Chóng-sī sui-jiân, kàu-io̍k, phó͘-thong tì-sek, kap siā-hōe cho͘-chit ê chìn-pō͘ put-chí kín, m̄-kú i sī hóan-tùi lí-sèng, ēng kám-chêng chò chú-thé. M̄-nā kang-gia̍p-siōng (kó͘-tāi chong-kàu) siōng-chhiáⁿ kan-ta iû-gôan chûn-chāi.
Kám-chêng kap chong-kàu sī chhin-chhiūⁿ seng-khu ê cho͘-chit, kap pún-lêng iā ē chìn-hòa, put-kò sî-kan sī bān-bān; m̄-kú nā ēng khah tōa ê gán-kong lâi khòaⁿ, chiū ē thang khòaⁿ-kìⁿ i ê chìn-hòa kap chìn-pō͘. Siat-sú nā tì-sek kap siā-hōe to ū chìn-hòa, chiū lâng tùi tī chong-kàu koan-liām iā tek-khak ū chìn-hòa. In-ūi án-ni ta̍k chong-kàu ê kàu-gī kap kài-bêng, sī tùi tī chhiau chū-jiân kài ê khé-sī. Iā hit ê khé-sī tio̍h ū kap lâng só͘ ta̍t kàu ê chìn-hòa kai-kip saⁿ-kap hô-ha̍p (互相適應) Pó-lô tī Ngá-tián ián-soat tiong, tāi-khài thang bêng-pe̍k sī chí chong-kàu chit khóan ê hoat-ta̍t sī koan-hē tùi pài mi̍h, pài siōng, kàu tī (Chú o̍ah tī hit tiong-kan, tōng-chok tī hit tiong-kan, lâi tit-tio̍h ka-kī ê pún-thé ê chit-ê) Sù-tô͘ 17:23-31.
Iù-tī ê chong-kàu choan-choan sī kám-chêng-tek, tāi-khài sī tùi khióng-pò͘ seⁿ-chhut. Kò͘-tek (Tek-kok ê si-ong) bat siá iù-tī ê chong-kàu kóng, “chí ū sī khióng-pò͘ kap kèng-ùi.” Tī khah kē ê iá-bân sî-tāi-tiong gû-chhún ê peh-sìⁿ só͘ pài ê bô chhut tī chit-khóan. Ka-chok-tek, pō͘-lo̍k-tek ê sîn sī kap hit pō͘-lo̍k só͘ ū lêng-sèng á-sī bô lêng-sèng ê bu̍t-siōng sio-siāng. Tùi chit-khóan bu̍t-siōng lâi ēng lé-gî lâi ho̍k-sāi, lâi kiû hok-khì. Kàu tī sió-khóa khah chìn-pō͘ ê iá-bân sî-tāi, chiū ēng bu̍t-siōng lâi chò sîn ê siōng. M̄-sī sîn pún-sin. Che chiū-sī ngó͘-siōng. Tùi chia thang chai sī ēng mi̍h lâi tāi-piáu bē khòaⁿ-kìⁿ ê sîn.
Iá-bân lâng pài chit-chéng ngó͘-siōng, lâi hiàn chè-sū, hiàn hi-seng, sī in-ūi ài tit-tio̍h i ê pang-chān, he̍k-sī chiàn-cheng, he̍k-sī o̍ah-miā. Liān tī kīn-tāi ê chong-kàu tiong ū chit-khóan bu̍t-siōng chú-gī ê hūn-chú iā bē chió. Chhin-chhiūⁿ pài sian-sèng ê ûi-kut (先聖遺骨) Sîn-sèng ûi-phín (神聖遺品) sī chāi lāi. Kin ji̍t khai-hòa siā-hōe mah, tì-sek siōng iáu ū sǹg bē liáu ê iá-bân lâng ê kun-chú tī-teh. I ê chong-kàu iû-gôan sī pài-siōng chú-gī. Iâ-bân lâng ka-cho̍k-tek ê sîn, pō͘-le̍k-tek ê sîn, he̍k-sī khîm, he̍k-sī siù, sui-sī bô lêng-sèng iáu-kú sìn i chò pō͘-lo̍k ê chó͘-chong. Siông-siông ēng chit-khóan pō͘-lo̍k ê sîn ê miâ lâi hō hit ê pō͘-lo̍k ê miâ, ǹg-bāng hit ê pō͘-lo̍k ē tit-tio̍h hit ê sîn ê sèng-keh, iā hit ê sîn ē thang thè in kau-chiàn, kiû hok sòa thâi tùi-te̍k. Che liān tī kīn-tāi bîn-cho̍k tiong iā ū chit-khóan ê âu-kiò, chhin-chhiūⁿ Au-chiàn tiong siông-siông thiaⁿ-kìⁿ âu-kiò ê siaⁿ kóng “Lán Ji̍t-ní-bān kò-ló ê hó sîn ah!” che sī siāng hó ê chèng-kù. Koh khah kôan ê chong-kàu sī pí sìn pō͘-lo̍k ê sîn koh-khah ko-siōng, chiū-sī pài thiⁿ-téng ê ji̍t, go̍eh, chhiⁿ-sîn, kap chū-jiân kài. Chit chéng chong-kàu khai-hòa-á pòaⁿ khai-hòa ê bîn-cho̍k tiong chho͘-kī ê chi̍t-kéng. Chhin-chhiūⁿ Ai-ki̍p, Hi-lia̍p, Ìn-tō͘, Tiong-kok kap Bek-se-ko-lóng ū chi̍t-khóan pō͘-lo̍h-tek ê sîn ê su-siúⁿ ē ín-chhōa kàu bô-sò͘ ê sió-sîn. Nā-sī pài chū-jiân-kài ê, (tek-pia̍t pài thiⁿ ê chong-kàu) sī ná-kú ná kiám-chió sîn ê siàu-gia̍h, Koh kôan chi̍t kip ê chong-kàu chiū-sī (anthropomorphism) ēng lâng ê siōng á-sī pài it-sîn-kàu (Homeiheism) chit-khóan ê kèng-pài ê tùi-siōng, chiū-sī chit-ê khah úi-tōa koh ôan-chôan-siōng ê lâng. Chit chéng kèng-pài khó-kiàn í-keng seng-jīn lâng ê sim-su, kap lêng-sèng sī chū-jiân kài tiong, siōng ko-siōng, chò tē-it kùi-khì. Che chiū-sī tī hóan-sióng tiong, siāng-lūi--ê, beh lâi chong-ha̍p chi̍t ê chhiau-o̍at tek, ē thang kèng-pài tit--ê, bē bián-tit chin ûi-lân. Só͘-í chit-khóan sèng-chit ē seⁿ chhut chē-chē sîn (多神)
In-ūi Ai-ki̍p, Hi-lia̍p, Lô-má chiū ū bû-sò͘ ê jîn-siōng-sîn. Siōng soah-bé kèng-pài ê, gōa-pō͘ tùi-siōng lah, bu̍t-siōng lah, ngó͘-siōng lah, chū-jiân sè-le̍k, á-sī jîn-siōng-sîn chiū lóng-chóng tû-khì, iā chú-koan-siōng, su-siúⁿ ê chong-kàu seⁿ chhut-lâi. Hit-hō bu̍t-chit ê tùi-siōng, chiū tit-tio̍h ko-seng piàn-hòa. Tùi chû-jiân sè-le̍k kap lâng ê chì-hiòng, chiū chong-ha̍p chiâⁿ-chò chit ê phó͘-piàn-tek, éng-kiú-tek ê cheng-sîn, chit-ê kiò-chò chôan-tì, chôan-lêng, ôan-siān; m̄-kú chit-khóan ko-siōng ê sîn-koan, ū kip chho͘-kî iù-tī chong-kàu tiong siāng-khóan hūn-chú ha̍p-khí--ê.
Tùi án-ni chong-kàu ê hē-thóng kap kho-ha̍k, chèng-tī, siāng-khóan. I ê chìn-hòa tek-khak ū sòaⁿ, ū ha̍p, ū siah, ū kap chho͘-kî ê ì-sù, hêng-sek hô-ha̍p.
Taⁿ thang chai, tī só͘ ū chong-kàu tiong siōng iù-tī ê, iā ū lûn-lí, tō-tek ê hūn-chú tī-teh. Chóng-sī siāng tāi-seng è chong-kàu, chit-khóan ê hūn-chú sī kong-léng iàu-tō nā-tiāⁿ.
Ū lâng kóng, tī iù-tī chong-kàu-tiong bô lûn-lí tō-tek tī-teh. Che m̄-sī khak-si̍t ê lí-lūn. In-ūi tī ka-cho̍k-tek ê sîn, pō͘-lo̍k-tek ê sîn, tùi tī pa̍t ê pō͘-lo̍k kiám-chhái sī chōe-ok; nā-sī tī pún-cho̍k sī teh pó-hō͘, siúⁿ-sù hok-khì ê sîn put-kò chit ê sî-tāi ê lûn-lí sī khah he̍-te̍h nā-tiāⁿ, nā-sī tī tiông-kiú ê kap chìn-hòa, chiū tióng-sêng kàu tī pa̍t ê pō͘-lo̍k, pa̍t chéng-cho̍k, kap kok-ka nā pó-hō͘. Iû thài lâng ê sian-chó͘, A-pek-lia̍p-hán, Í-sat, Ngá-kok ê Siōng-tè, keng-kòe tn̂g-kú le̍k-sú ê hoat-ta̍t, kàu kin-ná-ji̍t chiah chiâⁿ-chò phó͘-thiⁿ-ē chú-cháiⁿ, kap jîn-lūi ê thiⁿ-pē, che koh-khah ha̍h tī téng-bīn só͘-kóng chong-kàu chìn-hòa ê lí.
Ū lâng phah-sǹg, chong-kàu ê chìn-hòa chiū-sī phòa-hāi chong-kàu ê kè-ta̍t kap ì-gī, kiám kó͘-jiân ū iáⁿ? Nā ū iā kò-jîn ê hoat-ta̍t sī phòa-hāi jîn-keh ê kè-ta̍t, á-sī jîn-lūi ê chìn-hòa sī pāi-hōai jîn-lūi ê iâⁿ-kòe bān-mi̍h, to̍k-it bû-jī ê, ê phín-keh. Án-ni kiám bē kóng-tit?
Kî-si̍t koan-hē jîn-lūi, jîn-keh chong-kàu só͘ iàu-kín ê sū-si̍t, put-chāi tī gôan-sí; sī chāi tī chìn-hòa só͘ ta̍t-kàu ê kéng-tē, kap kiat-kio̍k nā-tiāⁿ, só͘ ū ê hoat-ta̍t sī chióng-chióng sǹg bōe-liáu, lóng sī kî-biāu oh tit kóng, thang ti̍t-ti̍t kóng kî-chek, chóng-sī kiù-kéng sī sū-si̍t. Tùi tī ke̍k sè, kán-tan ê sè-pau kàu tī ke̍k hok-cha̍p ê sin-thé kap pún-lêng í-ki̍p sim su. Tùi tī iù-tī ê gôan-sèng-bu̍t kàu tī bû-sò͘ ê seng-bu̍t piàn-móa chôan tē-kiû, sòa kóng seng-bu̍t ê chìn-hòa, soah-bóe sī jîn-lūi. Tùi chho͘-kî ê siā-hōe (ka-cho̍k kap pō͘-lo̍k) hoat-ta̍t kàu tī kīn-tài bûn-hòa hok-cha̍p ê khóan-sit, kap tùi tī iù-tī ê gín-ná á-sī iá-bân lâng ê sìn-gióng hoat-ta̍t kàu tī chòe ko-kip ê chong-kàu kap bûn-lí, sī sè-kài só͘ bô, iā chêng bōe-bat só͘ khòaⁿ-kìⁿ ê. Chit ê lí khak-si̍t sī hō͘ lán bē thang hó͘-jīn tit, nā-sī lán sêng-jīn hit ê chìn-hòa ê jiah kap kai-kip, chóng-sī bô thang siông sè chai hit ê só͘-í jiân. Chhì-siūⁿ tùi tī sè-pau, gôan-seng tōng-bu̍t, he̍k-sī iá-bân ê siā-hōe, he̍k-sī iù-tī ê chong-kàu, hoat-ta̍t kàu kî-biāu oh-tit kóng, che kiám m̄-sī kî-tiong ê kî mah?
漢羅（Ùi原文改寫）
宗教Ê進化
人若研究比較解剖學kap胚胎學，就不得不著承認進化ê你。所以研究比較宗教學，就不得不著承認宗教進化是事實。干但照美國來論，對1893年，世界宗教會議（聚集佇芝加哥市）漸漸已經有人承認各宗教to有sio-siāng ê點，也有重處ê所在。也同時赴會ê人，已經刺激--著著研究別宗教ê要緊，了後，就知基督教中濟濟要緊ê教義是對久久ê源頭來--ê。著者佇遮無ài詳細討論宗教進化ê增差，所講是簡單若定；因為這個-ba̍k有濟濟gâu ê學者已經研究不止清楚，續顯出宗教ê宗教，確實捌經過歷史進化ê順序，無khah輸社會ê組織kap人ê智識。
論到彼个進化ê順序，就是對佇野蠻部落（野蠻部落）ê信仰kap行為，直到基督教，最高尚ê教kap理想。這款進化ê理用舊約kap新約做上好ê例證。因為彼內面所記攏是猶太人ê宗教ê發達史。是對佇袂啥物開化，部落ê信仰kap習俗，來chhōa到世界絕無最高尚ê宗教理想kap道理。
柏克驢（Buckle）講智慧是歷史內ê活動力若是情感是固定--ê。這無錯，感情kap本能確實是比智慧khah固定。來比並身軀ê遺傳kap進化，是比社會ê遺傳kap進化koh-khah固定。試想前ê人所留teh予咱thang承受ê位置思想，或是野蠻ê宗教理想無毋顯出時代的ê誤謬，這毋限定佇普通開化時代若定，連佇智識kap文化已經發達ê高尚程度ê人也袂免得。對遮thang知情感宗教確實是固定--ê。柏氏ê話無錯
Koh越倒轉來想19世紀，已經承認信基督教ê人佔佇大部份，若是猶踮頑固、烏暗ê ê內面。伊ê歹無khah輸無信ê人。
若是今仔日所講號做信者常常有嫌耶穌ê教示，攏佇普通上，siuⁿ懸，過善（過善）毋thang si̍t-êng。想到遮姑不衷著想出這個問題就是，人類佇宗教中究竟有進步á無？
伊奈斯瑪士（Erasmas）ê預言講：「同時愚蠢ê感情宗教干但用50年ê壽命就會thang消滅。」福樂達爾（Yoltaive）講「舊ê宗教佇智識ê人ê中間已經早早就抹消lah！總是雖然，教育、普通智識，kap社會組織ê進步不止緊，毋過伊是反對理性，用感情做主體。毋若工業上（古代宗教）尚且干但猶原存在。
感情kap宗教是親像身軀ê組織，kap本能也會進化，不過時間是慢慢；毋過若用khah大ê眼光來看，就會thang看見伊ê進化kap進步。設使若智識kap社會to有進化，就人對佇宗教觀念也的確有進化。因為按呢逐宗教ê教義kap 介明，是對佇超自然界ê啟示。也彼个啟示著有kap人所達到ê進化階級相kap和合（互相適應） 保羅佇雅典演說中，大概thang明白是指宗教這款ê發達是關係對拜物、拜像，到佇（主活佇hit中間，動作佇hit中間，來得著家己ê本體ê這個）使徒17:23-31。
幼稚ê宗教專專是感情的，大概是對恐怖生出。顧德（德國ê詩翁）捌寫幼稚ê宗教講：「只有是恐怖kap敬畏。」佇khah低ê野蠻時代中愚蠢ê百姓所拜ê無出佇這款。家族的、部落的ê神是kap彼部落所有靈性á是無靈性ê物像sio-siāng。對這款物像來用禮儀來服事、來求福氣。到佇小可khah進步ê野蠻時代，就用物像來做神ê像。毋是神本身。這就是偶像。對遮thang知是用物來代表袂看見ê神。
野蠻人拜這種偶像，來獻祭祀、獻犧牲，是因為ài得著伊ê幫贊，或是戰爭、或是活命。連佇近代ê宗教中有這款物像主義ê份子也袂少。親像拜先聖ê遺骨（先聖遺骨）神聖遺品（神聖遺品）是在內。今日開化社會mah，智識上猶有算袂了ê野蠻人ê君子佇teh。伊ê宗教猶原是拜像主義。野蠻人家族的ê神、暴力的ê神，或是禽、或是哭，雖是無靈性猶久信伊做部落ê祖宗。常常用這款部落ê神ê名來號彼个部落ê名，ǹg望彼个部落會得著彼个神ê性格，也彼个神會thang替in交戰，求福續刣對敵。這連佇近代民族中也有這款ê喉叫，親像Au-chiàn中常常聽見喉叫ê聲講「咱日耳曼各老ê好神ah！」這是上好ê證據。Koh khah懸ê宗教是比信部落ê神koh-khah高尚，就是拜天頂ê日、月、星辰，kap自然界。這種宗教開化á半開化ê民族中初期ê一景。親像埃及、希臘、印度、中國kap墨西哥攏有一款部落的ê神ê思想會引chhōa到無數ê小神。若是拜自然界ê，（特別拜天ê宗教）是ná久ná減少神ê賬額，Koh懸一級ê宗教就是（anthropomorphism）用人ê像á是拜一神教（Homeiheism）這款ê敬拜ê對象，就是這個khah偉大koh完全像ê人。這種敬拜可見已經承認人ê心思，kap靈性是自然界中，上高尚、最第一貴氣。這就是佇幻想中，siāng類--ê，欲來綜合一个超越的、會thang敬拜得--ê，袂免得真為難。所以這款性質會生出濟濟神（多神）
因為埃及、希臘、羅馬就有無數ê人像神。像soah尾敬拜ê，外部對象lah、物像lah、偶像lah、自然勢力，á是人像神就攏總除去，也主觀上，思想ê宗教生出來。彼號物質ê對象，就得著高升變化。對自然勢力kap人ê志向，就綜合成做這个普遍的、永久的ê精神，這個叫做全智、全能、完善；毋過這款高尚ê神觀，有及初期幼稚宗教中siāng款份子合起--ê。
對按呢宗教ê系統kap科學、政治，siāng款。伊ê進化的確有散、有合，有siah，有kap初期ê意思、形式和合。
Taⁿ thang知，佇所有宗教中上幼稚ê，也有倫理、道德ê份子佇teh。總是siāng事先ê宗教，這款ê份子是綱領要道若定。
有人講：佇幼稚宗教中無倫理道德佇teh。這毋是確實ê理論。因為佇家族的ê神、部落的ê神，對佇別個部落kiám-chhái是罪惡；若是佇本族是teh保護，賞賜福氣ê神不過這个時代ê倫理是khah he̍-te̍h若定，若是佇長久ê kap進化，就長成到佇別ê部落、別種族，kap國家若保護。猶太人ê先祖，亞伯拉罕、以撒、雅各ê上帝，經過長久歷史ê發達，到今仔日chiah成做普天下主宰，kap人類ê天父，這koh-khah合佇頂面所講宗教進化ê理。
有人拍算，宗教ê進化就是破害宗教ê價值kap意義，kiám果然有影？若有也個人ê發達是破害人格ê價值，á是人類ê進化是敗壞人類ê贏過萬物，獨一無二ê，ê品格。按呢kiám袂講得？
其實關係人類，人格宗教所要緊ê事實，不在佇原始；是在佇進化所達到ê境地，kap結局若定，所有ê發達是種種算袂了，攏是奇妙oh得講：thang直直講奇蹟，總是究竟是事實。對佇極細、簡單ê細胞到佇極複雜ê身體kap本能以及心思。對佇幼稚ê原性物到佇無數ê生物遍滿全地球，續講生物ê進化，soah尾是人類。對初期ê社會（家族kap部落）發達到佇近代文化複雜ê款式，kap對佇幼稚ê囡仔á是野蠻人ê信仰發達到佇最高級ê宗教kap文理，是世界所無，也前未捌所看見ê。這个理確實是予咱袂thang否認得，若是咱承認彼个進化ê跡kap階級，總是無thang詳細知彼个所以然。試想對佇細胞、原生動物，或是野蠻ê社會，或是幼稚ê宗教，發達到奇妙oh得講：這kiám毋是其中ê奇mah？