科學雜略
KHO-HA̍K CHA̍P-LIO̍K
文獻資訊
| 項目 | 資料 |
|---|---|
| 作者 | 陳能通 Tân Lêng-thong |
| 卷期 | 芥菜子 |
| 卷期 | 第 1 號 |
| 日期 | 1925/7 |
| 頁數 | 39-42 |
白話字（原文數位化）
KHO-HA̍K CHA̍P-LIO̍K
Lán ji̍t-siông ê seng-o̍ah, só͘ teh keng-giām ê hiān-siōng (chiū-sī mi̍h ê piàn-hòa: chhin-chhiūⁿ hé-thòaⁿ teh to̍h, thiⁿ-khì teh piàn, hong teh chhe, chúi teh lâu, tōng si̍t bu̍t teh seng-tióng ta̍k-hāng) chin chōe sī chū-jiân kho-ha̍k (chiū-sī gián-kiù chū-jiân-kài ê hiān-siōng ê ha̍k-bûn.) só͘ teh gián-kiù ê būn-tôe kap chhâi-liāu. Só͘-í lán ê ngó͘-koan ji̍t-mî só͘ teh keng-giām ê sū--bu̍t, teh piàn-chhian ê gôan-in, tùi kho-ha̍k ê hong-bīn thang thiah-bêng. Iáu-kú chōe-chōe lâng khah siông sī ēng ioh--ê, hán tit siông-sè kā chhâ-khó hit ê gôan-thâu. Siông-siông teh khòaⁿ ê mi̍h, teh thiaⁿ ê sū, á-sī só͘ teh ēng ê mi̍h-kiāⁿ, nā siông-siông kā i khe-khó ta̍k-hāng lóng ū chin bî-biāu ê só͘-chāi tī teh; Só͘-í lán nā ōe nā bat tām-po̍h sio̍k tī kho-ha̍k ê tì-sek, kap i ê chìn-pō͘ hoat-ta̍t ê le̍k-sú, put-chí ū thang chòe lán ji̍t-siông seng-o̍ah ê lī-ek, iā ōe pang-chān lán tùi tī chū-jiân-kài ê hong-bīn siⁿ-khí hèng-bī.
Só͘-í ū ki-hōe ê sî ài tī pún pò kán-kán chhián-bêng chi̍t pòaⁿ hāng, nā ōe chòe chu ūi ê chham-khó chiū chin bān-hēng.
Kho-ha̍k ū ēng chin-chōe choan-bûn ê ōe, hō chòe, “Su̍t-gú.” Kiám-chhái ū ê hō͘ tú chiah thiaⁿ-kìⁿ ê lâng khah oh liáu-kái; ǹg-bāng bo̍k-kòai, in-ūi ū ê bô tú-hó ê pêng-siông-ōe, só͘-í chiah ko͘-put-chiong ēng.
SIH-NÀ KAP LÛI
Jo̍ah-thiⁿ kàu lah! Lán siông-siông khòaⁿ-kìⁿ sih-nà kng iàⁿ-iàⁿ, thiaⁿ-kìⁿ lûi tân khì-khè háu ê siaⁿ. Ū lâng liû-thôan kóng, lûi sī chi̍t chiah chhin-chhiūⁿ koe-bú, kha-jiáu chin lāi ōe jiàu lâng, iā giâ chi̍t ki kim-kong-thûi ōe hám lâng. Chāi-chá Lô-má kap Hi-lia̍p ê peh-sìⁿ ēng lûi piáu-bêng chi̍t khóan ê sîn, giâ chi̍t ki bú-khì chhin-chhiūⁿ chhuiⁿ ê khóan. Iā ū lâng phah-sǹg lûi sī tùi téng-bīn ka-la̍uh lo̍h lâi chi̍t-lia̍p chhin-chhiūⁿ thih-ôan, chńg tùi tōe nih lo̍h-khì. Chóng-sī chiàu bu̍t-lí-ha̍k lâi khòaⁿ, lûi sī kap sih-nà siāng chi̍t hāng mi̍h, chiū-sī khong-tiong ê tiān-khì piàn-hêng--ê. Che phah-sǹg chōe-chōe lâng í-keng chai-iáⁿ. Lûi kap sih-nà sī tiān-khì ê hiān-siōng, che sī 1752 nî Bí-kok lâng Hoat-lân-kek-lín (Franklin) pàng hong-chhe khì si̍t-giām hoat-kiàn--ê. Tiān-khì cháiⁿ-iūⁿ ná ōe piàn chòe lûi kap sih-nà? Tiān-khì hun chòe nn̄g-khóan, chiū-sī iông-tiān kap im-tiān. Tī si̍t-giām-sek lán ōe pī-pān nn̄g-ki tiān-ke̍k (i ê chit kap hé-thòaⁿ siāng, saⁿ tùi hiòng hit nn̄g-thâu chiam-chiam), chi̍t pêng chiap iông-tiān, iáu chi̍t pêng chiap im-tiān. Chhòng hō͘ siang pêng tiān-ke̍k ê iông-tiān kap im-tiān ê hūn-liōng cheng-chha chin-chōe, koh hō͘ nn̄g-ki tiān-ke̍k nā saⁿ kūn-óa ê sî, im-tiān kap iông-tiān chiū cháu chhut-lâi saⁿ-kiat ha̍p, phi̍t-pho̍k háu sòa hoat-chhut tiān-kng; án-ni sī hō chòe hòng-tiān hiān-siōng. Khong-tiong ê tiān-khì piàn chòe lûi (chiū-sī phi̍t-phia̍k háu ê siaⁿ) kap sih-nà (chiū-sī tiān-kng) tú-tú sī kap téng-bīn só͘-kóng ê siāng lí-khì, put-kò i ê kui-bô͘ pí si̍t-giām sek teh si̍t-giām ê ke hui-siông tōa. Chiàu ha̍k-chiá si̍t-tōe ê gián-kiù, khong-tiong ê hûn chōe chió lóng ū tòa tiān-khì tī-teh. Chit hō hûn hō chòe tiān-hûn. Tòa iông-tiān ê tiān-hûn kap tòa im-tiān ê tiān-hûn tú-tú sī chhin-chhiūⁿ nn̄g-ki tiān-ke̍k chiap tī iông-tiān kap im-tiān. Nn̄g-phiáⁿ ê tiān-hûn nā saⁿ kūn-óa, chiū ēng chin kiông ê khip-ín la̍t óa lûi saⁿ kiat-ha̍p. Hit sî chiū-sī pho̍k-hoat-tek ê hòng-tiān hiān-siōng, só͘-í m̄-nā hoat-chhut kng iáⁿ-iáⁿ ê sih-nà, iā sòa hoat-chhut chin hiáng ê siaⁿ, chiū-sī lûi. Chit khóan hiān-siōng lóng bô sím-mi̍h gûi-hiám tī-te̍h. Nā-sī tiān-hûn khah kē lo̍h-lâi, kap tōe-bīn ê tiān-khì hòng-tiān ê sî, chiū ōe sún-hāi chhiū-ba̍k, chhù-the̍h; ū sî ōe sún-hāi cheng-seⁿ á-sī lâng ê sèⁿ-miá. Chit khóan ê hòng-tiān hō chòe lo̍h-lûi. Nā kap lán saⁿ kūn-óa ê só͘ chāi lo̍h lâi ê sî, hō͘ lán put-chí ū thang kiaⁿ-hiâⁿ ê só͘-chāi. Lo̍h lûi khah-siông sī tùi sì-ûi tē-it kôan ê só͘-chāi ín-tiān. Só͘-í lo̍h sai-pak-hō͘ ê sî, khah-hó m̄-thang bih tī tē-it kôan ê tōa chhiū kha, chiū khah bōe gûi-hiám. Hòng-tiān ê sî, tiān-khì hoat-chhut hūi-siông tōa ê la̍t, kap chin kôan ê un-tō͘, chiū-sī jia̍t. Só͘-í nā lo̍h lâi ê sî m̄-nā sún-hāi hū-kūn ê mi̍h, iā sòa sio hō͘ i chhàu-ta. Ū lâng the̍h chi̍t khóan sih-nà sio chhàu-ta ê mi̍h khì choaⁿ tê lim, kóng ōe siám chi̍t hō chai-ē. Ū sî put-hēng lâng bō͘ lûi hám tio̍h, á-sī khì kám-tio̍h tiān-khì, tì-kàu si̍t-lo̍h sìⁿ-miā, chiū kóng sī put-háu, á-sī ū sím-mi̍h pháiⁿ chek-tek. Chiah-ê lóng bê-sìn lah!
Ū sî gín-ná ka-la̍uh pn̄g-lia̍p, sī-tōa lâng ū ê kā i háng-hoah kóng ōe hō͘ lûi hám sí. Tùi án-ni hō͘ gín-ná khǹg chi̍t khóan ê kiaⁿ sim, nā khòaⁿ-kìⁿ sih-nà chiū chin kiaⁿ. Chóng-sī tùi téng-bīn só͘ kóng ê lán thang chai, che sī chū-jiân-kài ê hiān-siōng, tû-khì lo̍h lûi í-gōa lóng bô sím-mi̍h thang kiaⁿ. Só͘-í lán tio̍h kā sòe-kiáⁿ kóng-bêng, hō͘ in kap chit hō ke̍k chòng-tāi, ke̍k bí-lē ê hiān-siōng khah saⁿ-chhin, m̄-thang hō͘ in khǹg kiaⁿ-hiâⁿ ê sim.
KNG Ê KÍN
Téng-bīn ū kóng sih-nà kap lûi pîⁿ-pîⁿ sī tiān-khì piàn-hêng ê, cháiⁿ-iūⁿ sih-nà ê kng kap lûi ê siaⁿ bōe siâng sî ji̍p lán ê kám- kak? Che sī kng kap siaⁿ teh chìn-hêng, ū kín bān ê cheng-chha. Kó͘-tāi ê ha̍k-chiá phah-sǹg, kng teh chìn-hêng ê kín sī bô hān. Chóng-sī 1675 nî Hô-lân ê thian-bûn ha̍k-chiá Lê-má (Roemer) ū hoat-kiàn, kng teh chìn-hêng ê kín sī iú-hān. Āu-lâi kúi-nā ê gâu ê ha̍k-chiá chin siông-sè gián-kiù, chiū khak-si̍t chai, kng ê kín, 1 biáu kan 300,000 ki-bí-tu̍t (kilometre), iok ū 76,000 gōa lí. Nā-sī siaⁿ ê kín, chiàu bu̍t-lí ha̍k-chiá só͘ gián-kiù, tī khong-tiong chi̍t biáu kan chiah ū 1,100 gōa chhioh nā-tiāⁿ. Án-ni pí-kàu khí-lâi, kng pí siaⁿ khah kín 882,000 gōa pē. Só͘-í sui-bóng lo̍h-lûi ê sî, sih-nà kap lûi nā pîⁿ-pîⁿ ji̍p lán ê kám-kak, lán iā sī m̄ bián kiaⁿ. Tùi khòaⁿ-kìⁿ sih-nà kàu thiaⁿ-kìⁿ lûi ê siaⁿ hit tiong-kan sî-kan ê tn̂g-té, lán thang chai teh hòng-tiān, á-sī lo̍h-lûi ê só͘-chāi sī lī lán hn̄g á-sī kūn. Chiàu ha̍k-chiá só͘ gián-kiù, ú-tiū lāi bô chi̍t hāng mi̍h ê kín ōe pôaⁿ-kè kng ê kín. Siāng kín iā sī kap kng ê kín pîⁿ nā-tiāⁿ. Tiān-liû ê kín kap kng pîⁿ-á kín. Siat-sú lán nā ōe ēng tâng-sòaⁿ lâi tîⁿ-tōe-kiû ê chiu-ûi, tiān-liû chi̍t biáu kan ōe se̍h chhit lìn pòaⁿ. (Tōe-kiû ê chiu-ûi óa 10,200 lí). Lán mî-ji̍t teh khòaⁿ ê kng, ēng chit khóan hui-siông ê kín teh chìn-hêng, kiám m̄-sī thang hián-bêng Chō-bu̍t-chú ê tōa kôan-lêng mah?
Kng sī jîn-lūi kap kî-û ê seng-bu̍t só͘ tē-it khiàm-ēng ê, ê chi̍t hāng. Tōe-kiû siōng nā bô ji̍t-thâu ê kng, chiū lóng pìⁿ-chòe o͘-àm. Tùi án-ni lán ê jio̍k-thé iā bōe-tit thang o̍ah. Chhin-chhiūⁿ án-ni lán ê sim-lêng iā tio̍h óa-khò sîn-lêng kài ê kng chiah ōe o̍ah.
Iâ-so͘ pún-sin kóng, “Góa chiū-sī kng lâi ji̍p sè-kan” iā tùi sìn I ê ha̍k-seng kóng, “Lín sī sè-kan ê kng” Chit-khóan chong-kàu-tek ê phì-jū, nā chhim-chhim kā i siūⁿ, m̄-nā sī bûn-ha̍k-tek, iā sī kho-ha̍k-tek--ê. Ji̍t-thâu ê kng hō͘ lán chûn-sio̍k jio̍k-thé ê o̍ah-miā, chin-lí ê kng í-keng chiò tī Tâi-ôan gō͘-cha̍p gōa nî kú lah! Ǹg-bāng tùi chit-tia̍p Kòa-Chhài chí, hō͘ chin-lí ê kng it-hoat piàn-chiò tī chôan-tâi.
Tân Lêng-thong
漢羅（Ùi原文改寫）
科學雜略
咱日常ê生活，所teh經驗ê現象（就是物ê變化：親像火炭teh焯、天氣teh 變、風teh吹、水the流、動植物teh生長逐項）真濟是自然科學（就是研究自然界ê現象ê學問。）所teh研究ê問題kap材料。所以咱ê五官日暝所teh經驗ê事物、teh變遷ê原因，對科學ê方面thang拆明。猶久濟濟人khah上是用臆--ê，罕得詳細kā查考彼个源頭。常常teh看ê物、teh聽ê事，á是所teh用ê物件，若常常kā伊稽考逐項攏有真微妙ê所在佇teh；所以咱若會若捌淡薄屬佇科學ê智識，kap伊ê進步發達ê歷史，不止有thang做咱日常生活ê利益，也會幫贊咱對佇自然界ê方面生起興味。
所以有機會ê時ài佇本報簡簡闡明一半項，若會做諸位ê參考就真萬幸。
科學有用真濟專門ê話，號做，「術語」。Kiám-chhái有ê予拄chiah聽見ê人khah oh了解；ǹg望莫怪，因為有ê無拄好ê平常話，所以chiah姑不衷用。
熾爁KAP雷
熱天到lah！咱常常看見熾爁光映映，聽見雷嘽去khè哮ê聲。有人流傳講，雷是一隻親像雞母，跤爪真利會抓人，iá夯一支金光槌會hám人。在早羅馬kap希臘ê百姓用雷表明一款ê神，夯一支武器親像槍ê款。也有人拍算雷是對頂面ka-la̍uh落來一粒親像鐵丸，鑽對地裡落去。總是照物理學來看，雷是kap熾爁siāng一項物，就是空中ê電氣變形--ê。這拍算濟濟人已經知影。雷kap熾爁是電氣ê現象，這是1752年美國人Hoat-lân-kek-lín (Franklin)放風吹去實驗發見--ê。電氣怎樣ná會變做雷kap熾爁？電氣分做兩款，就是陽電kap陰電。佇實驗室咱會備辦兩支電極（伊ê這kap火炭siāng，相對向彼兩頭尖尖），一爿接陽電，iáu一爿接陰電。創好雙爿電極ê陽電kap陰電ê份量增差真濟，koh予兩支電極若相近倚ê時，陰電kap陽電就走出來相結合，phi̍t-pho̍k哮續發出電光；按呢是號做放電現象。空中ê電氣變做雷（就是phi̍t-phia̍k哮ê聲）kap熾爁（就是電光）拄拄是kap頂面所講ê siāng理氣，不過伊ê規模比實驗室teh實驗ê加非常大。照學者實地ê研究，空中ê雲濟少攏有帶電氣佇teh。這號雲號做電雲。帶陽電ê電雲kap帶陰電ê電雲拄拄是親像兩支電極接佇陽電kap陰電。兩phiáⁿ ê電雲若相近倚，就用真強ê吸引力倚雷相結合。彼時就是爆發的ê放電現象，所以毋若發出光影影ê熾爁，也續發出真響ê聲，就是雷。這款現象攏無啥物危險佇te̍h。若是電雲khah低落來，kap地面ê電氣放電ê時，就會損害樹木、厝宅；有時會損害猙牲á是人ê性命。這款ê放電號做落雷。若kap咱相近倚ê所在落來ê時，予咱不止有thang驚惶ê所在。落雷khah常是對四圍第一懸ê所在引電。所以落西北雨ê時，khah好毋thang bih佇第一懸ê大樹跤，就khah袂危險。放電ê時，電氣發出非常大ê力，kap真懸ê溫度，就是熱。所以若落來ê時毋若損害附近ê物，也續燒予伊臭礁。有人提一款熾爁燒臭礁ê物去煎茶啉，講會閃一號災阨。有時不幸人予雷hám著，á是去kám著電氣，致到失落性命，就講是不孝，á是有啥物歹積德。遮个攏迷信lah！
有時囡仔ka-la̍uh飯料，序大人有ê kā伊哄喝講話予雷hám死。對按呢予囡仔勸一款ê驚心，若看見熾爁就真驚。總是對頂面所講ê咱thang知，這是自然界ê現象，除去落雷以外攏無啥物thang驚。所以咱著kā細囝講明，予in kap這號極壯大、極美麗ê現象khah相親，毋-thang予in囥驚惶ê心。
光Ê緊
頂面有講熾爁kap雷平平是電氣變形ê，怎樣熾爁ê光kap雷ê聲袂siâng時入咱ê感覺？這是光kap聲teh進行，有緊慢ê增差。古代ê學者拍算，光teh進行ê緊是無限。總是1675年荷蘭ê天文學者Lê-má (Roemer)有發見，光teh進行ê緊是有限。後來幾若ê gâu ê學者真詳細研究，就確實知，光緊，1秒間300,000 ki-bí-tu̍t (kilometre)，約有76,000外里。若是聲ê緊，照物理學者所研究，佇空中一秒間chiah有1,100外尺若定。按呢比較起來，光比聲khah緊882,000外倍。所以雖bóng落雷ê時，熾爁kap雷若平平入咱ê感覺，咱也是毋免驚。對看見熾爁到聽見雷ê聲彼中間時間ê長短，咱thang知the放電，á是落雷ê所在是離咱遠á是近。照學者所研究，宇宙內無一項物ê緊會盤過光ê緊。上緊也是kap光ê緊平若定。電流ê緊kap光平á緊。設使咱若會用銅線來纒地球ê周圍，電流一秒間會踅7輪半。（地球ê周圍倚10,200里）。咱暝日teh看ê光，用這款非常ê緊teh進行，kiám毋是thang顯明造物主ê大權能mah？
光是人類kap其餘ê生物所第一欠用ê，ê一項。地球上若無日頭ê光，就攏變做烏暗。對按呢咱ê肉體也袂得thang活。親像按呢咱ê心靈也著倚靠神靈界ê光chiah會活。
耶穌本身講：「我就是光來入世間」也對信伊ê學生講：「恁是世間ê光」這款宗教的ê譬喻，若深深kā伊想，毋若是文學的，也是科學的--ê。日頭ê光予咱存續肉體ê活命，真理ê光已經照佇台灣五十外年久lah！Ǹg望對這霎芥菜子，予真理ê光益發遍照佇全台。
陳能通