菸害

Hun-hāi

文獻資訊

項目	資料
作者	無lo̍h名
卷期	台灣教會報
卷期	第390卷
日期	1917/9
頁數	7

白話字（原文數位化）

Hun-hāi

1917.09 390 koàn p.7-9

I.Hun ê khoán-sit.

1.Hun ê lâi-le̍k. Se-pan-gâ ê gâu lâng Kho-lûn-pò͘, chhē-tio̍h A-bí-lī-ka chiu ê sî, chiah khí-thâu khoàⁿ-tio̍h hit khoán ê mi̍h. Hit só͘-chāi ê chhiⁿ-hoan ū teh chia̍h hun. Koh bô loā-kú, ū chi̍t ê Eng-kok ê tāi-sîn khì hia, soà toà nn̄g hāng ê mi̍h tò-tńg, chiū-sī hun kap han-tsû. Taⁿ chit nn̄g khoán ê lī hāi sī toā koh-iūⁿ. Hun sī tē-it hām hāi lâng; han-tsû sī tē-it lī-ek lâng. Chhiⁿ-hoan pún-jiân phah-sǹg chia̍h hun sī oē i-hó lâng ê pīⁿ, kàu lō͘-bé chiū tsai chia̍h hun sī hō͘ lâng ê pīⁿ khah siong-tiōng. Khó-sioh bûn-bêng kok ê peh-sìⁿ, khì thàn iá-bân lâng ê pháiⁿ hong-sio̍k, tì-kàu bān kok ê lâng toā poàⁿ í-keng ji̍p chit ê lô-bāng.

2.Hun ê chia̍h hoat. (1) ēng suh ê: sī pêng-siông ê hoat-tō͘. (2) ēng chia̍h-ê: sī chhin-chhiūⁿ Tâi-oân lâng chia̍h pin-nn̂g ê khoán; che sī tē-it chho͘-sio̍k ê hoat-tō͘. (3) ēng sngh-ê: sī ēng hun-boa̍h lâi sngh tī phīⁿ-khang; chit khoán hiān-kim hán-tit ēng.

3.Hun ê boē hoat. (1) Kui-khún boē hō͘ hoē-siā. (2) Sek-gâ-hun, sī chiong iù-iù ê hio̍h lâi tsoè, sǹg sī tē-it hó, tē-it kuì-ê. (3) Hun-ki, chiū-sī ēng hun-hio̍h-sái chham to̍k-io̍h (Opiate) lâi tsoè. (4) Tiâu-si-hun. Tī chit sì khoán-tiong tsoè tē-it toā hāi- ê sī hun-ki. Nā chia̍h chit khoán khah kú, kàu lō͘-bé náu-kun oē bâ-pì, sit cheng-sîn, tì-kàu lâng boē chīn pún-hūn.

4.Hun ê to̍k. I-seng chhì-giām-liáu, chiū chai hun sī to̍k-mi̍h, chiah chhut bêng-bêng ê pîn-kù. Lâng ê uī siông-siông ài thoat-lī hun ê to̍k, tì-kàu náu-chhé sio, thâu-khak-hîn, lâng soà chiām-chiām gōng, bīn pháiⁿ-sek. uī án-ni tsoē-tsoē pái chhì-khoàⁿ oē thoat- lī chit ê to̍k-mi̍h, kàu lō͘-bé bô la̍t soà hâng-ho̍k i tsoè lô͘-châi.

5.Hun ê chit. (1) Nî-ko-chín: sī toā-hāi ê to̍k-mi̍h. (2) Thoàⁿ-sng: sī hō͘ lâng thâu-khak hîn, soà ài khùn. (3) Thoàⁿ-tan-sa: che sī hō͘ lâng ê bah- kun oē chhoah, soà hāi tī sim-tsōng. (4) A-mo-lí-á: sī oē bâ lâng ê chi̍h, iā oē hō͘ chhut noā ê kun kín ta, tì-kàu só͘ chia̍h ê mi̍h boē lī-ek sin-khu.

II. Kìm hun ê In-toaⁿ.

1.Hun m̄ sī bí-niû, tī hun ê chit bô chi̍t hāng oē lī-ek lâng ê sin-khu.

2.Hun oē liân-luī lâng, tì-kàu choè hun ê lô͘-châi, chin oh tit-tio̍h tháu-pàng.

3.Hun oē chó͘-tòng ngó͘-chōng lio̍k- hú kap sù-chi ngó͘-koan ê kang, soà hō͘ sin-khu khoài tú-tio̍h pīⁿ-thiàⁿ.

4.Tī èng-chiap-tiong lâi chia̍p-chia̍p chia̍h hun, m̄ nā ū sit-lé; koh oē hō͘ bô chia̍h hun ê lâng phīⁿ hit ê bī lâi chin kan-khó͘.

5.Chia̍h hun sī tsoè siàu-liân lâng ê pháiⁿ bô͘-iūⁿ.

6.Hun sī ke̍k lâ-sâm ê mi̍h, oē hō͘ chhuì-khí o͘, hō͘ chhuì chhut pháiⁿ-bī, lâi hō͘ kap i kóng oē ê lâng kan-khó͘.

7.Phah-sńg chîⁿ-gûn.

III. Hun ê Hāi.

1.Ū hāi tī gín-ná. Gín-ná nî-hoè chiām-chiām toā, pah thé nńg-chiáⁿ, nā siông-siông chia̍h hun-ki oē tsó͘-tòng i ê tióng-sêng, boē-tit thang ióng-tsòng, sin-khu boē kàu chū-jiân ê toā-hàn. Liām-thâu boē gâu siūⁿ, ta̍k hāng khoài boē kì-tit, si̍t-tsāi boē gâu tha̍k-chheh. Gín-ná chia̍h hun, náu-kun oē chiām- chiām tūn, i ná kú oē ná lún-neh, i ê chì-khì ta̍k ji̍t ná loán-jio̍k, iā tú-tio̍h sím-mi̍h tāi-chì, i chin khoài siū-khì. Koh chi̍t hāng, gín-ná chia̍h hun pí bô chia̍h hun ê gín-ná khah bô lé ê khoán-sit, bô iú-hàu sī-toā lâng, iā bô hâng- ho̍k tī i tsú-lâng. Che sī gâu ê i-seng gián-kiù liáu, só͘ chhut ê pîn-kù.

2.Ū hāi tī toā lâng. Che sī sím- mi̍h in-toaⁿ? (1) Sī in-uī chia̍h se̍k-hun ê lâng teh ka-kī phiàn, teh phah-sǹg se̍k- hun bô hāi. (2) Se̍k-hun ê hāi, boē hut- jiân-kan hián-bêng; m̄-kú i ê to̍k-mi̍h chiām-chiām teh ji̍p tī i ê náu kun bah kun, kàu lō͘-bé ài koé, chì-khì ê la̍t bô kàu-gia̍h. (3) In-uī khoàⁿ-kìⁿ pa̍t lâng hiah tsoē teh chia̍h, soà teh tsoè lé-sò͘ ê lō͘-ēng.

Chia̍h hun m̄ chún pah-thé lâi choè choân kang, chin khoài tú-tio̍h phoà- pīⁿ, boē gâu tí-tng kan-khó͘ sū, khah khoài sit-chì; khah khoài hâng-ho̍k tī pa̍t khoán ê pháiⁿ-phiah, chhin-chhiūⁿ chia̍h chiú, chia̍h mô͘-hui hiah ê luī. Chia̍h-hun ê lâng i ê chhuì-chi̍h siông- siông ta, i ê hì hō͘ hun-ian hāi, chiū khah gâu chhoán; m̄-kú tē it toā hāi, chiū-sī sim-chōng khoài tio̍h hun hāi ê sim pīⁿ.

1. Ū hāi tī ke-koàn. (1) Liáu chîⁿ, chin toā phah-sńg, chiū-sī liáu bó͘ kiáⁿ só͘ eng-kai chia̍h, chhēng, ēng ê chîⁿ. (2) Ka-kī ê chhù-lāi put-sî ū hun ê to̍k-bī, liân-luī ke-lāi ê lâng, ka- kī teh chia̍h, ke-lāi ê lâng khoài thàn i ê bô͘-iūⁿ; i bô la̍t thang khoàn-bián pa̍t lâng. (3) Ū-sî hū-jîn-lâng sin-khu loán-jio̍k, nā-sī tiōng-hu chia̍h hun chin tsoē, i ê pīⁿ chin oh chhòng; ū-sî i-seng khó͘-khǹg tiōng-hu tio̍h kìm chia̍h hun, i ê bó͘ chiah oē hó. (4) Siⁿ kiáⁿ ê koan-hē. Chia̍h hun ka-kī ê sin-khu loán-jio̍k, oē liân-luī kiáⁿ-jî iā loán-jio̍k; che sī chū-jiân ū hit ê uî- thoân-sèng ê koan-hē. án-ni chiah ê kiáⁿ-jî, bô la̍t thang tí-tng sè-kan ê ín- iú bê-he̍k, tì-kàu i koh khah khoài thàn ta̍k téng-hō ê pháiⁿ; sī i ê chì-khì, i ê sim-sîn, i ê khuì-la̍t, lóng í-keng lám. Kiáⁿ-jî lâi hām-lo̍h tī chit khoán ê tsoē-koà, tsoè chia̍h hun ê sī- toā lâng ū toā kiàn-siàu.

Lia̍t-uī tâng-liâu iáu teh chia̍h hun ê thoân-kàu-su, lín tha̍k chit phiⁿ liáu, nā koh bô suî-sî koé, lâi phah-bia̍t lí pún-sin chia̍h hun ê pháiⁿ, chiū lí beh cháiⁿ-iūⁿ kà-sī kàu-hoē tio̍h koé ta̍k hāng ê pháiⁿ ah?

L. T-k e̍k.

漢羅（Ùi原文改寫）

菸害

1917.09 390卷 p.7-9

I.菸ê款式。

1.菸ê來歷。西班牙ê gâu人科倫布，chhē 著亞美利加州ê 時，才起頭看著hit款ê物。Hit所在ê生番有teh食菸。Koh無偌久，有一個英國ê大臣去hia，續帶兩項ê物倒轉，就是菸kap蕃薯。今這兩項款ê厲害是大各樣。菸是第一陷害人；蕃薯是第一利益人。生番本然扑算食菸是會醫好人ê病，到路尾就知食菸是hō͘ 人ê病較傷重，可惜文明國ê百姓，去趁野蠻人ê歹風俗，致到萬國ê人大半已經入這個羅網。

2.菸ê食法。( 1 ) 用suh--ê:是平常ê法度。 ( 2 ) 用食--ê:是親像台灣人食檳榔ê款；che是第一粗俗ê法度。( 3 ) 用sngh--ê:是用菸沫來sngh tī 鼻空；這款現今罕tit用。

3.菸ê賣法。( 1 ) 歸梱賣hō͘ 會社。( 2 ) 熟芽菸，是將幼幼ê葉來做，算是第一好，第一貴--ê。( 3 ) 菸枝，就是用菸葉屎chham毒藥( Opiate ) 來做。( 4 ) 條絲菸。Tī這四款中最第一大害ê是菸枝。若食這款較久，到路尾腦筋會麻痺，失精神，致到人boē盡本份。

4.菸ê毒。醫生試驗了，就知菸是毒物，才出明明ê憑據。人ê胃常常ài脫離菸ê毒，致到腦髓燒，頭殼眩，人續漸漸憨，面歹色。胃án-ni濟濟擺試看會脫離這個毒物，到路尾無力續降伏伊做奴才。

5.菸ê質。( 1 ) 尼戈疹：是大害ê毒物。( 2 ) 炭酸：是hō͘ 人頭殼眩，續愛睏。( 3 ) 炭丹沙：che是hō͘ 人ê肉筋會chhoah，續害tī 心臟。( 4 ) 亞mo͘里仔：是會麻人ê舌，也會hō͘ 出瀾 ê筋緊礁，致到所食ê物boē利益身軀。

II.禁菸ê因端。

1.菸 m̄ 是米糧，tī 菸ê質無一項會利益人ê身軀。

2.菸會連累人，致到做菸ê奴才，真oh 得著tháu放。

3.菸會阻擋五臟六腑kap四肢五官ê功，續hō͘身軀快tu著病疼。

4.Tī 應接中來捷捷食菸，不但有失禮；koh會hō͘無食菸ê人鼻hit個味來真艱苦。

5.食菸是做少年人ê歹模樣。

6.菸是極lâ-sâm ê物，會hō͘嘴齒烏，hō͘ 嘴歹味，來hō͘ kap醫講話ê人艱苦。

7.扑損錢銀。

III. 菸ê害

1.有害tī 囡仔。囡仔年歲漸漸大，百體軟chiáⁿ，若常常食菸枝會阻擋伊ê長成，boē tit thang勇壯，身軀boē 到自然ê大漢。念頭boē gâu 想，逐項快boē記tit，實在boē gâu 讀冊。囡仔食菸，腦筋會漸漸鈍，伊那久會那lún-neh，伊ê 志氣逐日那軟弱，也tu著甚mih代誌，伊真快受氣。Koh一項，囡仔食菸比無食菸ê囡仔較無禮ê款式，無有孝序大人，也無降服tī 伊主人。Che是gâu ê醫生研究了，所出--ê憑據。

2.有害tī 大人。Che是甚mih因端？( 1 ) 是因為食熟菸ê人teh家己騙，teh扑損熟菸無害。( 2 )熟菸ê害，boē忽然間顯明；m̄-kú伊ê 毒物漸漸teh入tī 伊ê 腦筋肉筋，到路尾愛改，志氣ê力無夠額。( 3 ) 因為看見別人hiah濟teh食，續teh做禮數ê路用。

食菸 m̄ 准百體來做全功，真快tu著破病，boē gâu抵擋艱苦事，較快失志；較快降伏tī別款ê歹癖，親像食酒，食嗎啡hiah-ê 類。食菸ê人伊ê 嘴舌常常礁，伊ê 肺hō͘ 菸煙害，就較gâu喘；m̄-kú第一大害，就是心臟快著菸害ê心病。

3.有害tī 家眷。( 1 ) 了錢，真大扑損，就是了某子所應該食，穿，用ê錢。( 2 ) 家己ê厝內不時有菸ê毒味，連累家內ê人，家己teh食，家內ê人快趁伊ê 模樣；伊無力thang勸勉別人。( 3 ) 有時婦人人身軀軟弱，若是丈夫食菸真濟，伊ê 病真oh創；有時醫生苦勸丈夫著禁食菸，伊ê 某才好。( 4 ) 生子ê關係。食菸家己ê身軀軟弱，會連累子兒也軟弱；che是自然有hit個遺傳性ê關係。án-ni chiah ê子兒，無力抵擋世間ê引誘迷惑，致到伊koh較快趁逐等號 ê 歹；是伊ê 志氣，伊ê 心神，伊ê 氣力，攏已經lám。子兒來陷落tī 這款ê罪過，做食菸ê序大人有大見笑。

列位同僚iáu teh食菸ê傳教師，lín讀這篇了，若koh無隨時改，來扑滅你本身食菸ê歹，就你beh怎樣教示教會著改逐項ê歹ah？