Koâⁿ-jia̍t LūnPermalink

文獻資訊Permalink

白話字（原文數位化）Permalink

Koâⁿ-jia̍t Lūn

1910.08 305 koàn p.65-66

(Má I-seng kì--ê.)

Bô kuí-nî chêng, chit ê koâⁿ-jia̍t ê pēⁿ i-seng lóng m̄ chai-iáⁿ àn-choáⁿ khí . Ū-ê teh phah-sǹg sī chia̍h bô chheng-khì ê chuí, ū-ê teh phah-sǹg sī tuì tâm-sip ê tē hoat khí-lâi, ū-ê teh phah-sǹg sī tuì pha̍k-tio̍h ji̍t chiah khí, chong--si bô lâng tek-khak chai. Taⁿ lūn chit hō pēⁿ goán put-chí chai-iáⁿ , pí bān-hāng pēⁿ khah siông-sè chai. Khiok sī chin chē i-seng tâng chi̍t-iūⁿ teh giām hit-ê pēⁿ-chèng chiah chai, chong-si in tiong-kan ū chi̍t ê khah gâu siūⁿ--ê, chiū-sī hiàng-sî ū bat toà tī Kî-āu miâ kiò Bān I-seng ( Manson ). I teh khoàⁿ khí koâⁿ-jia̍t ê lâng ê hoeh-lûn-lāi ū chin sè ê to̍k-chu, hó lâng ê hoeh-lûn bô án-ne-seⁿ. Chóng-sī chha-put-to siāng hit-chūn tī ìn-tō͘-kok ū chi̍t ê i-seng teh giām chiáu-á ê hoeh , khoàⁿ hoeh-lûn-lāi ū to̍k-chu chhin-chhiūⁿ khí koâⁿ-jia̍t ê làng ê to̍k-chu chi̍t-iūⁿ. Hit-ê i-seng miâ kiò Ló͘-su ( Ross ) giām chin kú chiah chai hit hō chiáu-á sī hō͘ báng kā chiah khí hit ê pēⁿ, báng bô kā chiū lóng bē khí . Bān I-seng thiaⁿ án-ne chiah teh siūⁿ kiám-chhái koâⁿ-jia̍t ê pēⁿ iā sī án-ne . Siūⁿ-tio̍h chiah siat chit ê chhì-giām ê hoat-tō͘ .

Tī Lô-má kok ū chi̍t ê só͘-chāi put-chí tâm-sip, iā put-chí pháiⁿ tē-thó͘. Tī hia ta̍k lâng jiám-tio̍h koâⁿ-jia̍t ê pēⁿ, chin chē lâng tì-kàu sí; chin kú lóng sī án-ne. āu--lâi tī hia ū siat-hoat khí chi̍t keng chhù, chit keng chhù sī kap pa̍t keng koh-iūⁿ, chiū-sī sì-bīn lóng uî thih-bāng m̄ hō͘ báng-á chǹg-ji̍p khì. Lā tiâu-kang phài saⁿ ê lâng khì toà hit keng chhù; chit saⁿ ê lâng lóng m̄ bat tú-tio̍h hit hō ê pēⁿ, nā sī chiàu pêng-siông lâng toà hia bô kuí-ji̍t kú tek-khak ē khí koâⁿ-jia̍t. Chit saⁿ ê lâng iā tī hit keng uî-bāng ê chhù 2, 3 goe̍h ji̍t kú. Ji̍t- sî chhut-khì lām-sám chia̍h hia ê chuí, ku̍t hia ê thô͘ khí-lâi , pha̍k-tio̍h ji̍t ; in só͘-chò ê lóng sī chiàu kū-té ê i-seng teh kóng nā án-ne ē jiám-tio̍h koâⁿ-jia̍t . Chong--sī ta̍k ē-po͘ ji̍t beh àm chiah tò-tńg-khì hit keng bāng-á-chhù, mê-sî lóng bô chhut-ji̍p iā lóng bô khui-mn̂g; toà hia 2,3 goe̍h-ji̍t bô-poàⁿ ê lâng jiám-tio̍h pēⁿ .

Chong--sī kiaⁿ-liáu che sī bô kàu-gia̍h ê pîn-kù só͘-í tio̍h koh chhì-giām . Tī hit tah lia̍h kuí-nā chiah báng hō͘ in kā ū koâⁿ-jia̍t pēⁿ ê lâng ; āu--lâi hiah-ê báng iáu teh oa̍h, chiah chng tī a̍p-á-lāi kià iû-piān kàu Eng-kok. Hit-sî tī Eng-kok lóng m̄ bat ū lâng jiám-tio̍h koâⁿ-jia̍t , só͘-í tī-hia kéng nn̄g-ê siàu-liân lâng chiong tuì Lô-má kok kià-lâi ê báng kā in kā ; tiong-kan chi̍t lâng sī Bān I-seng ê toā-kiáⁿ ; koè kuí-ji̍t chit nn̄g lâng hut-jiân teh koâⁿ jia̍t . Khoàⁿ in ê hoeh, hoeh-lûn-lāi ū hit hō to̍k-chu kap pa̍t kok ê koâⁿ-jia̍t-pēⁿ ê lâng tàng chi̍t-iūⁿ. Chiàu án-ne khoàⁿ ū kàu-gia̍h bêng ê pîn-kú thang chai chit ê pēⁿ-chèng sī tuì báng kā-tio̍h chiah khí .

Tuì hit-tia̍p í-āu iā ū chin chē pîn-kù. Tī-chia, tī-hia lâng ēng chit hō thih-bāng lâi uî in ê chhù, á-sī ēng pa̍t hāng ê hoat-tō͘ báng lóng bē-tit oá-lâi , tuì án-ne chit hō pēⁿ lóng bô. Kiám-chhái lâng iáu teh giâu-gî kóng, i-seng ê oē ū iáⁿ sī ū iáⁿ, iáu-kú hia ê só͘-chāi chīn-hn̄g ; chit-ê Tâi-oân ê hái-sū kap hia bô siāng ; sui-jiân tī-hia ē án-ne, chong--sī tī chia bô tek-khak. Nā án-ne piān-pok goán chia ê lâng iā ū bêng-bêng ê pîn-kù thang kéng-khí. Ta̍k- lâng chai Ji̍t-pún ê peng-iâⁿ chim-á ēng chit hō thih-bāng teh uî, nā-sī pún-jiân bô án-ni . iū-koh tī i-ha̍k ê sin-bûn-choá ū pò chi̍t chân-sū .

Tī Chú-āu 1897 kàu tī 1900 nî, peng-iâⁿ iáu-boē uî thih-bāng, Ji̍t-pún-peng pēⁿ-sí--ê , 100 hūn ê tiong-kan 20 hūn sī jiám-tio̍h koâⁿ-jia̍t sí .

Kàu 1901 , kan-ta chi̍t-nn̄g só͘-chāi uî thih-bāng só͘-í pēⁿ-sí--ê 100 hūn ê 11 hūn tuì koâⁿ-jia̍t sí .

Kàu 1902, pēⁿ-sí--ê 100 hūn ê tiong-kan 7 hūn tuì koâⁿ-jia̍t sí .

Kàu 1903 , peng-iâⁿ lóng uî-liáu , pēⁿ-sí--ê , 200 lâng ê tiong-kan kan-ta 1 lâng sī tuì koâⁿ-jia̍t sí .

Chiàu án-ne khoàⁿ m̄-nā tī goā-kok, chiū tī Tâi-oân iā ū bêng-bêng ê pîn-kù thang chai chit ê chèng-thâu sī tuì báng kā chiah khí. Nā-sī hiah ê báng ê tiong kan, kai-chài ū-ê kā-liáu bô tek-khak ē khí koâⁿ-jia̍t ; nā bô ta̍k lâng ún-tàng ē ta̍uh-ta̍uh khí chit ê pēⁿ. Báng ê tiong kan khah chē kā liáu bô sím-mi̍h siong-kan, nā-sī ū chi̍t chéng kap kî-û ê khah koh-iūⁿ chiah ē án-ne . Hiah ê lī-hāi ê báng sī khah chió.

(āu-koàn beh kóng khah siông-sè).

漢羅（Ùi原文改寫）Permalink

寒熱論

1910.08 305 koàn p.65-66

(馬醫生記--ê.)

無幾年前，這個寒熱ê 病醫生攏m̄知影àn-choáⁿ起。有--ê teh扑算是食無清氣ê 水，有--ê teh扑算是tuì tâm 濕ê 地發起來，有--ê teh扑算是tuì 曝著日才起，總--是無人的確知。今論這號病阮不止知影，比萬項病較詳細知。卻是真濟醫生同一樣teh 驗hit個病症才知，總--是in中間有一個較 gâu想 --ê,就是hiàng時有bat toà tī 旗後名叫萬醫生﹙Manson﹚。伊teh看起寒熱 ê人ê 血lûn內有真細ê毒珠，好人 ê 血lûn無án-ne-seⁿ。總--是差不多像hit陣tī 印度國有一個醫生teh 驗鳥仔 ê血，看血lûn內有毒珠親像起寒熱 ê làng ê 毒珠一樣。Hit個醫生名叫Ló͘-su﹙Ross﹚驗真久才知hit號鳥仔是hō͘ 蚊咬才起hit個病，蚊無咬就攏bē起。萬醫生聽án-ne 才teh想kiám-chhái 寒熱ê 病也是án-ne。想著才設這個試驗ê 法度。

Tī羅馬國有一個所在不止tâm濕，也不止歹地土。Tī hia逐人染著寒熱 ê 病，真濟人致到死；真久攏是án-ne。後--來tī hia有設法起一間厝，這間厝是kap 別間各樣，就是四面攏圍鐵網m̄ hō͘ 網仔鑽入去。也刁工派3個人去toà hit間厝；這3個人攏m̄ bat tú 著hit號 ê 病，若是照平常人toà hia無幾日久的確會起寒熱。這三個人也 tī hit間圍網ê 厝 2、3 月日久。日時出去lám-sàm食hia ê 水，掘hia ê 土起來，曝著日；in 所做ê 攏是照舊底ê 醫生teh講若án-ne 會染著寒熱。總--是逐e晡日beh暗才倒轉去hit間網仔厝，暝時攏無出入也攏無開門；toà hia 2、3 月日無半個人染著病。

總--是驚了che是無夠額ê 憑據所以著koh 試驗。Tī hit tah掠幾若隻蚊hō͘ in 咬有寒熱 ê 人；後--來hiah-ê蚊iáu teh活，才裝tī 盒仔內寄郵便到英國。Hit 時tī 英國攏m̄ bat有人染著寒熱，所以tī-hia 揀兩個少年人將tuì羅馬國寄來 ê 蚊kā in 咬；中間一人是萬醫生ê 大子；過幾日這2人忽然teh 寒熱。看in ê 血，血lûn內有hit號毒珠kap 別國 ê 寒熱病ê人同一樣。照án-ne看有夠額明 ê 憑據thang知這個病症是tuì 蚊咬著才起。

Tuì hit-tia̍p 以後也有真濟憑據。Tī-chia、tī-hia 人用這號鐵網來圍in ê 厝，抑是用別項ê 法度蚊攏bē tit 倚來，tuì án-ne這號病攏無。Kiám-chhái 人iáu teh giâu疑講，醫生ê 話有影是有影，iáu-kú hia ê 所在真遠；這個台灣ê 海嶼kap hia無像；雖然tī-hia會án-ne，總--是tī chia無的確。若án -ne辯駁阮chia ê 人也有明明ê 憑據thang 揀起。逐人知日本ê 兵營chim仔用這號鐵網teh圍，若是本然無án -ni。又koh tī 醫學ê 新聞紙有報一層事。

Tī主後1897 到tī 1900 年，兵營iau-bē圍鐵網，日本人病死 --ê,100份 ê 中間20 份是染著寒熱死。

到1901，kan-ta 1、2所在圍鐵網所以病死 --ê 100 份 ê 11份tuì 寒熱死。

到1902，病死 --ê 100 份ê 中間7 份tuì 寒熱死。

到1903，兵營攏圍了，病死 --ê,200人 ê 中間kan-ta 1人是tuì 寒熱死。

照án-ne看m̄但 tī 外國，就tī 台灣也有明明ê 憑據thang知這個症頭是tuì 蚊咬才起。若是hiah ê 蚊ê 中間，佳哉有ê 咬了無的確會起寒熱；若無逐人穩當會ta̍uh-ta̍uh起這個病。蚊ê 中間較濟咬了無甚mih相關，若是有一種kap其餘ê 較各樣才會án-ne。Hiah ê 厲害 ê 蚊是較少。

（後卷beh講khah詳細）。